اصول صحیح هرس انواع مختلف درختان

هرس درختان یکی از عملیات اساسی در باغبانی و مدیریت فضای سبز است که نقش مهمی در سلامت، رشد مطلوب و باردهی مناسب گیاهان ایفا می کند. انجام صحیح این کار نه تنها باعث افزایش مقاومت درختان در برابر آفات و بیماری ها می شود، بلکه شکل دهی مناسب شاخه ها و بهبود دسترسی به نور و هوا را نیز به همراه دارد. بااین حال، هرس نادرست می تواند خسارات جبران ناپذیری به درخت وارد کند و حتی عمر آن را کاهش دهد. بنابراین، آشنایی با اصول علمی و عملی هرس، انتخاب زمان مناسب و استفاده از ابزارهای استاندارد، از ضروریات این فرایند محسوب می شود. این مقاله به بررسی روش های اصولی هرس درختان و نکات کلیدی در اجرای آن می پردازد.

هدف از هرس درختان

هرس درختان با اهداف مختلفی انجام می شود که همگی در راستای بهبود سلامت، افزایش بهره وری و شکل دهی مناسب به ساختار درخت هستند. این عملیات با حذف شاخه های زائد، بیمار یا آسیب دیده، به توزیع بهتر مواد مغذی، نور و هوا در بخش های مختلف درخت کمک می کند و زمینه را برای رشد متعادل و باردهی مطلوب فراهم می سازد. در ادامه، مهمترین اهداف هرس به صورت موردی بررسی خواهد شد تا با توجه به نیاز هر درخت، روش مناسب انتخاب گردد.

• ایجاد تعادل و توزیع مواد غذایی در همه قسمت های درخت
• دریافت نور با خلوت کردن قسمت های داخلی درخت
• نگه داشتن اندازه درخت در حد مطلوب
• جلوگیری از رشد بیش از حد
• حذف شاخه های بیمار و آسیب دیده و خشکیده و ضعیف
• حذف شاخه های روی هم افتاده و خمیده
• تحریک درختان به میوه دهی

دلایل اصلی انجام هرس در طول دوره خواب

با انجام هرس در طول زمستان و در طی دوره خواب درخت، زخم های ایجاد شده در طی هرس، در آغاز رشد، سریع تر التیام پیدا می کند. از طرفی چون درخت فاقد برگ است شاخه های نامطلوب بهتر دیده می شود و احتمال پاره شدن پوست در اثر ایجاد ایجاد برش های هرس کمتر است. درختان هرس شده قبل از زمستان ممکن است در اثر کاهش دما دچار سرمازدگی شوند. همچنین در طول زمستان باید نیاز سرمایی درختان برطرف شود تا بتوانند بیشترین رشد را در بهار داشته باشند.

نکته: به طور کلی انجام هرس در دوره خواب باعث تقویت رشد و در هنگام پیک رشد در بهار و تابستان، باعث تضعیف رشد خواهد شد.

مزایای هرس درختان

هرس اصولی درختان علاوه بر تأمین اهداف اصلی، فواید متعددی دارد که به رشد بهینه، افزایش طول عمر و ارتقای کیفیت محصول منجر می شود. این عملیات با مدیریت صحیح شاخه ها و برگ ها، تعادل مناسبی بین رشد رویشی و زایشی ایجاد می کند و از هدررفت انرژی درخت جلوگیری می نماید. در ادامه، مهمترین مزایای هرس به صورت موردی ارائه می شود تا اهمیت این کار در مدیریت باغ ها و فضای سبز به طور کامل مشخص گردد.

• حفظ سلامت درخت با حذف شاخه های بیمار و خشکیده
• جوان کردن درخت؛ با حذف شاخه های قدیمی درخت ترغیب به تولید شاخه های جدید می شود
• افزایش زیبایی درخت و در نتیجه افزایش ارزش درخت
• کاهش سرعت رشد درخت به وسیله حذف به موقع شاخ و برگ
• افزایش کمیت و کیفیت میوه تولیدی
• افزایش سایه اندازی درخت

اصطلاحات هرس

هرس درختان به عنوان یک عملیات باغبانی حرفه ای، دارای اصطلاحات فنی خاصی است که آشنایی با آن ها برای اجرای دقیق و علمی این فرایند ضروری می باشد. این واژه ها معمولاً به بخش های مختلف درخت، روش های هرس و حالت های رشد گیاه اشاره دارند و درک صحیح آنها به باغداران کمک می کند تا با زبان مشترکی درباره تکنیک های هرس صحبت کنند. در ادامه مهمترین اصطلاحات تخصصی این حوزه به همراه تعاریف آنها ارائه می گردد.

سرشاخه زنی: شامل قطع نوک شاخه ها بوده که هدف اصلی آن متراکم ساختن تاج درخت و تحریک شاخه دهی فرعی است. این نوع برش شاخه اصلی را به تولید شاخه فرعی در سال آینده تحریک می کند و باهدف تغییر شکل و اندازه سایه اندازی درخت و متراکم شدن تاج درخت در طی چندسال انجام می شود.

حذف کامل شاخه: این نوع برش برای حذف شاخه های درونی با زاویه نامناسب انجام می شود حذف از قسمت انتها صورت می گیرد و برای تنک کردن شاخه ها و کاهش تراکم تاج درخت انجام می شود. بهترین زاویه شاخه ها 90 درجه است و هرچه این زاویه کمتر شود، تحمل شاخه به سنگینی برف و طوفان نیز کمتر خواهد شد.

زاویه برش ها در هرس: برش ها باید نزدیک به گره ها انجام شود، چون شاخه های جدید از همین گره ها خارج می شود. اگر برش ایجاد شده دورتر از گره باشد یک قطعه اضافی روی شاخه باقی می ماند که پوسیده خواهد شد.

محل قرار گیری جوانه روی ساقه مستقیما مسیر شاخه جدید را مشخص می کند. یک جوانه خارجی با یک برش مورب بالای جوانه، شاخه خارجی را ایجاد می کند. یک برش مستقیم و مسطح بالای جوانه به جوانه پایین تر هم اجازه رشد و گسترش می دهد. هرس روی قسمت های مختلف درخت از قبیل شاخه، ریشه، برگ، پوست، گل و میوه می تواند انجام بگیرد؛ اما هرس شاخه آن هم از نوع خشک از سایر روش ها بیشتر مرسوم است.

نرک: شاخه های طویلی هستند که اغلب روی شاخه های اصلی یا فرعی به صورت عمودی رشد می کنند. نرک ها به طور کلی فاقد جوانه گل بوده و نابارور هستند. نرک شاخه ای بسیار قوی است که روی شاخه های اصلی تاج درخت رشد و باعث تضعیف قسمت های مجاور خود می شود. این نوع شاخه ها معمولا در واکنش به هرس سنگین ایجاد می شوند، بنابراین لازم است که حذف شوند.

شاخه اصلی: شاخه جانبی که مستقیما از تنه منشعب می شوند.

اسپور: شاخه کوچک و ترکه ای که جوانه های گل و میوه را نگه می دارد.

پاجوش: شاخه هایی که در اطراف طوقه درخت و معمولا در زیر محل پیوند ظاهر می شوند. این شاخه ها آب و مواد غذایی را برای درخت محدود می کنند و باید حذف شوند. جوانه نیز برگ یا گل توسعه نیافته است که به صورت متراکم روی شاخساره ها قرار دارد و برحسب اینکه بعد تبدیل به گل یا میوه شود، متفاوت است.

جوانه انتهایی: در انتهای شاخه قرار دارد و هدف آن گسترش شاخه ای بیرونی است.

جوانه جانبی: این نوع جوانه تکمیل کننده جوانه انتهایی است و در محور برگ و در زاویه بین برگ و ساقه، روی شاخه های جانبی، برای تشکیل انشعابات جانبی ایجاد می شوند.

جوانه برگی: به صورت مثلث مسطح روی شاخه قرار دارد.

جوانه گل: این نوع از جوانه در مقایسه با جوانه برگ، گوشتی تر و ضخیم تر است و در بهار ظاهر می شود.

جوانه راکد: این جوانه در زاویه برگی قرار دارد، اما معمولا تا زمانی که تحریک نشود، فعال نیست. بنابراین همانطور که اشاره شد حذف برخی از شاخه ها در زمان هرس بدیهی است و جای تردید ندارد؛ اما حذف سایر شاخه ها و جوانه ها برای هرس در درختان مختلف متفاوت است.

انواع هرس درختان

هرس درختان بر اساس سن درخت، هدف باغدار و شرایط محیطی به روش های مختلفی انجام می شود که هر کدام اصول و کاربردهای خاص خود را دارند. این تنوع در تکنیک های هرس به باغبانان امکان می دهد با توجه به نیازهای هر درخت و اهداف مدیریتی، بهترین روش را انتخاب کنند. آشنایی با انواع هرس و زمان بندی مناسب برای اجرای هر یک، نقش تعیین کننده ای در موفقیت این عملیات دارد. در ادامه، مهمترین انواع هرس و ویژگی های آن ها به صورت موردی شرح داده می شود.

1-هرس زمستانه

هرس زمستانه که به هرس سیاه یا خشک نیز معروف است، از زمان ریزش برگ تا فعال شدن درخت امکان پذیر است. هرس فرم، هرس ریشه و حذف شاخه های خشک بیمار و آفت زده، در هرس زمستانه امکان پذیر است.

از آنجایی که در این محدوده زمانی حرکت شیره پرورده بسیار کند بوده و مواد غذایی در تنه درخت ذخیره می شود؛ لذا مشکل خاصی برای درخت به وجود نمی آید. هرس زمستانه درختان میوه خزان پذیر، سلامت درخت و تولید محصول بهینه را تضمین می کند.

مواد غذایی اضافی درختان خزان پذیر، مثلا کربوهیدرات، در ریشه ها ذخیره می شود و اگر هرس انجام نشود مواد غذایی توسط شاخه های اضافی مصرف شده و به هدر می رود. با انجام هرس اندام های اضافی و مصرف کننده حذف شده و مواد غذایی در گیاه ذخیره می گردد و در فصل بهار برای تولید برگ و شکوفه مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

زمان انجام:

بهترین زمان انجام هرس طی دوره خواب درخت، در طول زمستان و یا زمانی که حرکت شیره سلولی پرورده آغاز می شود و قبل از شروع رشد فعال درخت است. به طور کلی می توان گفت هرس بعد از ریزش برگ درختان و قبل از تورم جوانه ها قابل انجام است.

در باغات گسترده برای این که هرس به موقع در تمام سطح باغ انجام شود، اوایل پاییز کار را شروع می کنند. اما در مناطق معتدل و سرد سیر در این فصل، هرس درختان خطر سرمازدگی شاخه ها را در بر دارد و نیاز است که تا رفع کامل خطر سرمازدگی، از انجام هرس خودداری نمود.

بنابراین اواخر زمستان که شرایط آب و هوایی مناسب است، بهترین زمان برای هرس درختان میوه می باشد. البته باید در نظر داشت که بسته به نوع درخت و شرایط آب و هوایی منطقه زمان هرس زمستانه تفاوت هایی دارد. مثلا به دلیل حساس بودن درخت هلو به سرما پیشنهاد می شود که هرس آن در اواخر زمستان انجام گیرد درحالی که درخت سیب را اوایل زمستان نیز می توان هرس کرد. باید به خاطر داشت که استثناهای مهمی در زمینه هرس زمستانه وجود دارد:

هرس درخت زرد آلو باید قبل از آغاز بارش های زمستانه و اواخر تابستان انجام شود تا از سرایت بیماری های قارچی جلوگیری شود. اگر درختان همیشه سبز مثل آووکادو و مرکبات نیاز به هرس داشته باشند، باید در اوایل بهار بعد از خطر یخ زدگی و قبل از شروع چرخه رشد جدید هرس شوند. اگر که احتمال بارندگی وجود داشته باشد بهتر است که هرس انجام نشود، زیرا خراش های حاصل از هرس در آب و هوای خشک سریع تر التیام پیدا می کنند و همچنین سرایت به بیماری های قارچی و باکتریایی در محل هرس کمتر است.

زمان و مراحل هرس انواع درختان در زمستان

درختان مختلف نیاز به هرس در زمان‌های مختلف دارند. در اینجا به زمان و مراحل هرس برای انواع مختلف درختان می پردازیم:

زمان و مراحل هرس درخت گلابی

هرس درختان گلابی معمولاً باید در اواخر زمستان و پیش از شروع رشد در فصل بهار انجام شود. این زمان مناسب‌ترین زمان برای هرس است چرا که درختان گلابی به خواب رفته‌اند و انجام این کار در این زمان کمترین آسیب را وارد می‌کند. در این مرحله، باید ابتدا شاخه‌های خشک، بیمار یا آسیب‌دیده حذف شوند تا درخت از هدر دادن منابع انرژی خود جلوگیری کند. گلابی برای داشتن یک ساختار مناسب نیاز به هرس ملایم دارد تا باردهی آن افزایش یابد. همچنین باید مراقب بود که شاخه ‌های باردهنده و اصلی درخت باقی بمانند و تنها شاخه‌های اضافه و غیرضروری حذف شوند. انجام بیش از حد یا شدید این کار می‌تواند به کاهش باردهی درخت منجر شود. گلابی معمولاً به هرس سنگین نیاز ندارد، اما اگر شاخه‌ها بسیار پراکنده باشند، باید برای بهبود تهویه و نوردهی فضای داخل درخت، کمی از شاخه‌ها حذف شود.

زمان و مراحل هرس درخت بادام

بهترین زمان برای هرس بادام زمانی است که این درختان در خواب زمستانی هستند. این زمان معمولاً از ابتدای آبان تا اوایل اسفند ماه است و برای هرس بادام در این بازه زمانی باید اقدام کرد.

در سال‌های اولیه کاشت، درختان بادام معمولاً شاخه‌های اصلی کمی دارند. به همین دلیل، درختان جوان باید طوری هرس شوند که مانع از مسدود شدن نور و هوای مناسب برای رشد درختان دیگر نشوند. درختان بادام باید به گونه‌ای هرس شوند که شاخه‌های جانبی به درستی شکل بگیرند و نور به قسمت‌های مختلف درخت برسد.

زمان و مراحل هرس درخت انگور

هرس انگور معمولاً در فصل زمستان انجام می‌شود، زمانی که بدون برگ است و به خواب رفته است. این زمان مناسب‌ترین زمان برای انجام این کار است زیرا خطر آسیب دیدن درخت کمتر است. با این حال، هرس درخت انگور به دلیل تراکم زیاد شاخه ‌ها و برگ‌ها، ممکن است کمی دشوار باشد.

درختان انگور به دلیل حساسیت بالای خود، نیاز به دقت زیادی هنگام هرس دارند. اگر شاخه‌های اصلی به اشتباه قطع شوند، این می‌تواند باعث خشکی و نابودی درخت انگور شود. بهترین زمان برای هرس درخت انگور، اواخر فصل سرما و پیش از آغاز فصل بهار است. این زمان به‌ویژه برای جلوگیری از سرمازدگی درختان انگور مناسب است. همچنین زمان هرس ممکن است بسته به نوع انگور و منطقه جغرافیایی متفاوت باشد.

زمان و مراحل هرس درخت پسته

انجام این کار برای پسته معمولاً با دو هدف اصلی انجام می‌شود: هرس فرم‌ دهی و باردهی. فرم ‌دهی بیشتر برای شکل دادن به درخت در مراحل اولیه رشد است، در حالی که باردهی برای تقویت باردهی و حذف شاخه‌های ضعیف صورت می‌گیرد. انجام اصولی هرس همانند حفظ نیاز سرمایی پسته در روند رشد و نگهداری از درخت بسیار مهم و ضروری است.

در مورد پسته، به‌ویژه در سال‌های اولیه، بهتر است از متخصصین برای هرس کمک بگیرید، زیرا انجام نادرست این کار می‌تواند به درختان آسیب برساند. درخت پسته به دلیل جذب مواد معدنی و آب بیشتر در قسمت‌های پایین‌تر خود، معمولاً شاخه‌های پایین‌تر را بیشتر رشد می‌دهند. به همین دلیل، بهتر است شاخه‌های پایینی را قطع کنید تا درخت در قسمت‌های بالاتر تقویت شود. بهترین زمان برای هرس پسته، اواخر زمستان و اوایل فروردین است. در این زمان، درخت به خواب رفته و این کار به بهترین شکل انجام می‌شود.

زمان و مراحل هرس درخت انار

هرس انار باید در اواخر زمستان، زمانی که درخت به خواب رفته است، انجام شود. در این زمان، انجام این کار باعث جلوگیری از بروز آسیب‌های ناشی از سرما و تغییرات دمایی می‌شود. انار به هرس سبک نیاز دارد، به‌ویژه اگر بخواهیم رشد عمودی را کنترل کنیم. حذف شاخه‌های خشک، آسیب‌دیده یا بیمار باید در این مرحله انجام شود تا سلامت درخت حفظ گردد. همچنین شاخه‌هایی که به‌طور متقاطع رشد کرده‌اند و مانع از رسیدن نور و هوا به سایر قسمت‌ ها می‌شوند، باید حذف شوند. هرس انار به‌ویژه برای افزایش باردهی و بهبود کیفیت میوه‌ها ضروری است. باید مراقب بود که درخت به‌طور طبیعی و متوازن رشد کند و تنها شاخه‌های غیرضروری قطع شوند.

زمان و مراحل هرس درخت انجیر

به روش ‌های مختلفی انجام می‌شود که شامل هرس پایه بلند، هرس بوته‌ای و هرس باردهی است. هر یک از این روش‌ها به درخت انجیر کمک می‌کند تا تولید محصول و رشد بهتری داشته باشد. در هرس این درخت، در مراحل اولیه باید شاخه‌ های نزدیک به هم قطع شوند تا فضای کافی برای رشد دیگر شاخه‌ها فراهم شود. همچنین، شاخه‌هایی که زاویه 45 درجه دارند باید حذف شوند، زیرا این شاخه‌ها مانع از رسیدن هوا و نور کافی به شاخه‌های بارده می‌شوند.

بهترین زمان برای هرس درخت انجیر، اواسط فصل بهار است، زمانی که وارد مرحله رشد فعال می‌شود و انجام این کار می‌تواند به تقویت رشد و تولید میوه درخت کمک کند. همچنین، از آنجا که انجیرها به آلودگی و بیماری‌ها حساس هستند، ضروری است که ابزارهای باغبانی و هرس به‌ طور کامل ضدعفونی شوند تا از انتقال بیماری‌ها جلوگیری شود.

زمان و مراحل هرس درختان سیب

برخلاف بسیاری از درختان میوه، انجام این کار برای سیب بهتر است هر سال انجام نشود، زیرا رشد شاخه‌های بارده در این میوه کمی کندتر از سایر شاخه‌ها است. به همین دلیل، معمولاً توصیه می‌شود که هرس درخت انواع سیب، هر 3 سال یک ‌بار انجام شود.

بهترین زمان برای هرس درخت سیب، اواخر تابستان یا اوایل فصل پاییز است. در این زمان، احتمال بروز بیماری‌ها و آلودگی‌ها به حداقل می‌رسد. علاوه بر این، در این زمان شاخه‌ها و جوانه‌هایی که در فصل بهار رشد کرده‌اند و به عنوان شاخه ‌های اضافی شناخته می‌شوند، به ‌راحتی قابل شناسایی هستند. هرس این شاخه‌های اضافی به جلوگیری از تراکم بیش از حد درخت و تقویت رشد باردهی کمک می‌کند.

2-هرس تابستانه

هرس تابستانه یا سبز در زمان رشد درخت و به منظور ایجاد تعادل و تناسب با حذف اندام های رویشی و زایشی انجام می گیرد که منجر به حفظ سلامت درخت، افزایش کمی و کیفی و عملکرد قابل قبول اقتصادی خواهد شد. البته این کار نیاز به آگاهی و اطلاعات از فیزیولوژی درخت برای رعایت اصول هرس دارد. زمان انجام این نوع هرس از خرداد ماه تا اواخر شهریور است. در هرس سبز نهایتا تا 25 %می توانیم هرس کنیم. بیشتر از این موجب بروز تنش و استرس به درخت خواهد شد.

اهداف هرس سبز

• حفظ سلامت درختان: حذف شاخه های بیمار و آلوده باعث هوادهی و نفوذ بهتر نور و افزایش بازدهی فتوسنتز خواهد شد.
• افزایش عملکرد و کیفیت: با ایجاد تعادل بین رشد رویشی و زایشی می توان به کیفیت بالای محصولات دست یافت.
• تسهیل در برداشت: با حذف شاخه های مزاحم و فرم دهی مناسب، برداشت به آسانی انجام خواهد شد.

مکان و محل هرس

• پاجوش: بهتر است پاجوش ها را از بیخ بکشیم و قطع نکنیم چون مجدد رشد خواهند کرد.
• نرک: نرک ها شاخه‌های قوی و عمودی هستند که از جوانه‌های رویشی خفته، روی تنه یا شاخه‌های بزرگ درخت رشد می‌کنند. در صورت حذف یک شاخه بزرگ که زائده بجا بماند، یا هرس بیش از    شاخه، ممکن هست نرک به وجود آید.
• شاخه های با رشد بیش ازحد: بهترست  شاخه حذف شود.

جمع بندی

هرس یک علم و هنر هست و بایست برای انجام آن تخصص و تبحر کسب کرد. زمان هرس و شیوه هرس در هر درخت متفاوت هست. وسایل هرس باید ضدعفونی شود؛ حتی در صورت نیاز شاخه به شاخه نیز باید انجام گیرد. هرس تابستانه نسبت به زمستانه سبک تر انجام می شود.

هرس درختان یکی از مراحل مهم در نگهداری و پرورش درخت است که به سلامت و رشد بهتر آن‌ها کمک می‌کند. هرس به‌ عنوان یک روش مهم و موثر، باید با دقت و دانش کافی انجام شود. این فرایند باعث تقویت درخت و افزایش کیفیت میوه‌ ها و برگ ‌ها می‌شود. رعایت اصول و زمان ‌های مناسب هرس باعث می‌شود که درختان بتوانند به بهترین شکل رشد کرده و در نهایت بازدهی بالایی داشته باشند.

رحمان شهبازی

کارشناس شرکت ترنم دشت توس