نحوه بررسی مواد آلی

با مصـرف روز افـزون کودهـاي شـیمیائی، توسعه کشت متراکم، استفاده از ارقام پر مصرف، عدم برگشت بقایاي گیاهی بـه خـاك و سوزاندن آنها، سالیانه از مقدار ماده آلی خاك به میزان قابل توجهی کاسته شده و در نتیجـه باعث کاهش قدرت باروري و حاصلخیزي خاك گردیده است. براساس سند چشم انداز ۲۰ ساله توسعه کشور، وزارت جهادکشاورزي موظف است میزان مـاده آلـی خـاك را تـا %۱ افزایش داده و برنامه ریزي هاي لازم را در این مورد انجام دهد.

در این راستا با توجه به تنوع موادي که تحـت عنوان ترکیبات آلی حاصلخیز کننده خاك در سطح کشور عرضه میشوند بررسی کیفیـت این مواد از نظر نداشتن خطر آلایندگی براي محیط زیست و ورود عوامل بیماریزاي دامـی، گیاهی و یا انسانی از طریق آنها به محـیط و نیـز بررسـی محتـواي مـواد مـؤثر و ادعـاي شرکتهاي تولید کننده مبنی بر بهبود خصوصیات خاك و یا جایگزینی بخشـی از کودهـاي شیمیائی، این دستورالعمل به نحوي تنظیم گردیده است.

اولاً حـداقل خصوصـیات کیفـی براي هر دسته از این مواد آلی بطور مشخص معرفی گردد 

ثانیاً در صورت تقاضاي تولید کننده یا هر واحد متقاضی براي بررسی یک کود آلی معین، چارچوبی باشد تا حتی المقدور نتایج بررسی ها بر روي هر نوع معین از کودها در مراکز تحقیقاتی مختلف قابل مقایسه باشـد و در رابطه با آنها اظهارنظر علمی انجام پذیرد. روشن است که چارچوب پیشنهادي در ایـن دستورالعمل نمی تواند نیازهاي فنی براي بررسی  %۱۰۰انواع کودهاي آلی را تأمین نماید لذا این دستورالعمل با توجه به شرایط روز و با استفاده از تجارب اجرا در آینده قابل بـازنگري خواهد بود.

انواع ترکیبات آلی

به منظور سهولت کار و روشن شدن انتظارات از مصرف انواع ترکیبات آلـی در خـاك وگیاه، انواع ترکیبات آلی که با هدف ارتقاء کیفیت حاصلخیزي خاك و تغذیه گیاه بکـارمیروند به سه دسته کلی زیر تقسیم میشوند:

ترکیبات آلی بهساز خاك:

ترکیبات آلی بهساز خاك به ترکیباتی گفته میشود که خصوصیات یک ترکیب آلـی را داشته و با هدف بهسازي شرایط فیزیکی، شیمییائی و بیولوژیکی خاك به آن افزوده مـیشوند. این ترکیبات باید شرایط زیر را داشته باشند:
-١-١از نظر مواد اولیه و محتواي کربن آلی، خصوصیت آلی بودن را دارا باشند )کـربن آلی بیش از ۱۰درصد و ماده آلی بیش از ۲۵درصد(
-٢-١محتواي عناصر غذائی اصلی P2O5 ،Nو K2O در آنها معمـولاً از ۵درصـد کمتـراست.
-٣-١از نظر درجه رسیدگی بر اساس توصیه ارائه شده در بروشور قابلیت کاربرد مستقیم در خاك و یا گیاه را داشته باشند.
-۴-١از نظر شوري و غلظت یونهاي سدیم و کلرایـد بـا توجـه بـه توصـیه برچسـب، محدودیتی براي گیاه ایجاد ننماید.
-۵-١فاقد خطر آلودگی عوامل بیمـاریزاي انسـانی، دامـی و گیـاهی، آفـات گیـاهی، ترکیبات مضر و بذر علفهاي هرز باشند.
-۶-١مقادیر عناصر سنگین و مواد خارجی مخلوط در آنها کمتر از حـد مجـاز تعریـف شده باشد. از مهمترین انواع ترکیبات آلی بهساز خاك، بقایاي گیاهی با درجات مختلف پوسیدگی، انواع کمپوستها و ورمی کمپوستها را میتوان نام برد.
کودهاي آلی کودهاي آلی به ترکیبات آلی اطلاق میگردد که کلیه شرایط بندهاي۱-۶،  ۵ -۱ ،۴-۱ ،۳-۱ ،۱-۱ بالا را دارا بوده و علاوه بر آنها از نظر محتواي عناصر غذائی اصلی مورد نیاز گیاه نیز در حد قابل قبول باشند.
-١-٢از نظر مواد اولیه و محتواي کربن آلی، خصوصیت آلی بودن را دارا باشند (کـربن آلی بیش از ۱۰درصد و ماده آلی بیش از ۲۵درصد)
-٢-٢محتواي عناصر غذائی اصلی آنها از حداقل لازم براي کود آلی کمتر نباشد (میزان عناصر غذائی P2O5 ،N و K2Oبه صورت مجموع یا منفرد بیشتر از ۵درصد در ماده خشک باشد)
-٣-٢نسبت C/Nدر آنها کمتر از ۲۰باشد.
-۴-٢از نظر شوري با توجه به توصیه برچسب محدودیتی براي گیاه ایجاد ننماید.
-۵-٢فاقد خطر آلودگی عوامل بیماریزاي انسانی، دامی و گیاهی، آفات گیـاهی و بـذر علفهاي هرز باشند.
-۶-٢مقادیر عناصر سنگین و مواد خارجی مخلوط در آنها کمتر از حـد مجـاز تعریـف شده باشد.
مهمترین انواع کودهاي آلی شامل فضولات پوسیده دام و طیـور، کمپوسـت ها و کـرم پوسالها، فیلتر کیک، ضایعات نیشکر و چغندر قند و…. میباشند.
-٧-٢نسبت نیتروژن آمونیومی به نیتروژن نیتراتی در آن کمتر از ۳باشد. محرکهاي رشد آلی محرکهاي رشد آلی به ترکیبات آلی اطلاق میگردد که با هدف تحریک رشد گیاهان بـه خاك افزوده شده یا بر روي گیاه پاشیده میشوند. براي اطلاق عبارت محرك رشد به هـر ماده آلی میزان ماده مؤثره آن ملاك عمل میباشد. این مقـادیر در جـدولی بـراي انـواع محرکهاي رشد در بخش مربوطه آمده است. ضمناً دارا بودن شرایط عمومی زیر نیـز بـراي محرکهاي رشد آلی ضروري است:
-١-٣فاقد خطر آلودگی عوامل بیماریزاي انسانی، دامی و گیاهی، آفات گیـاهی و بـذر علفهاي هرز باشند.
-٢-٣از نظر شوري و مواد خارجی مزاحمتی براي رشد گیاه نداشته باشند.
-٣-٣میزان عناصر سنگین و ترکیبات آلاینده در آنها از حد مجاز تعریف شـده کمتـر باشد. از انواع محرکهاي رشد آلی میتوان اسید هیومیک، اسید فولویک، اسیدهاي آمینه و عصاره جلبک دریایی را نام برد

انواع آزمایشها و نحوه بررسی کیفیت ترکیبات آلی

الف- شاخص هاي اولیه بررسی انواع ترکیبات آلی:
الف-۱آلودگیهاي بیولوژیکی:
مواد و ترکیبات آلی مورد نظر نباید خطر بیماریزائی براي انسان، دام و گیاهان داشته باشد.  شاخص اندازه گیري انواع عوامل بیماري زا
·سالمونلا  SALMONELLAو کلی فرم  FAECAL COLIFORMSبعنوان نشانگرهاي آلودگی پاتوژنی در مواد آلی در نظر گرفته می شوند. SALMONELLAدر این مواد نباید وجود داشـته یا و در حد غیرقابل اندازه گیري باشد.

میزان FAECAL COLIFORMSباید کمتر از ۱۰۰۰سلول در هر گرم از وزن آون خشک
ماده آلی باشد.

این ترکیبات بایستی فاقد آلودگی از جنس باکتري E. coliباشند.

این ترکیبات بایستی عاري از تخم انگل از جمله معروف ترین آنها کرم کدو و کرم آسکاریس باشند
الف- حالت، بو و سایر شرایط عمومی:
این مواد نباید بوي بد داشته باشند و استفاده از آنها نباید خطري براي سلامتی و ایمنی مردم
و محیط زیست داشته باشد. این موارد با بررسیهاي کارشناسی ارزیابی میگردد.

ب- شاخصهاي اختصاصی هر دسته از ترکیبات آلی

ب-۱ترکیبات آلی بهساز خاك:

کیفیت انواع ترکیبات آلی بسیار متفاوت و وابسته به مواد مورد استفاده است.

امـا شـاخص هاي اصلی براي مناسب بودن این مواد به عنوان بهساز خاك به صورت زیر است:
– درصد وزنی مواد آلی: حداقل ۲۵درصد
– درصد وزنی کربن آلی: حداقل ۱۰درصد
– درصد وزنی رطوبت در مواد آلی جامد کمتر از ۲۵درصد حد مجاز عناصر سنگین در این ترکیبات به صورت زیر است:

جدول -۱حد مجاز فلزات سنگین

– غلظت و ترکیب یونی نمکهاي محلول، مواد آلی بر اساس منشاء و شرایط تولید محتـواي املاح محلول متفاوتی دارند. غلظت املاح محلول در مواد آلی با منشاء گیاهی بطور ذاتی کم است و از حد معینی فراتر نمیرود. درحالیکه در مواد آلی با منشاء فضولات حیوانی موضوع متفاوت است. در رابطه با فضولات دامی )گاو و گوسفند( محتواي املاح محلول با توجه به درجه رسیدگی کود متفاوت است اما بطور کلی در مورد این دو نوع مواد آلـی نیـز میـزان املاح محلول از حد معینی تجاوز نمی نماید. اما در مواد آلی با منشـاء فضـولات پرنـدگان غلظت املاح محلول بطور ماهوي از سایر منابع مواد آلی بالاتر است لذا توصیه کاربرد ایـن مواد در مزارع و باغات باید با توجه به محتواي املاح محلول آنها با احتیـاط انجـام پـذیرد.
منشاء دیگر براي حضور املاح محلول در مواد آلی، نمکهاي محلول محتوي عناصـر غـذائی است. این موضوع البته در رابطه با مواد آلی که با هدف تأمین عناصر غـذائی و بـه عنـوان کود عرضه میشوند صادق است. افزودن مصنوعی ترکیبات شیمیائی محتوي عناصر غـذائی به شکل محلول به کودها که با هدف غنی سازي آنها انجام میپذیرد تا حدي مجاز است که اولاً ماهیت آلی مواد اولیه را زیر سؤال نبرد و ثانیاً توصیه مصرف کود متناسب با افـزایش غلظت املاح محلول در کود اصلاح شود

با توجه به مطالب بالا میزان املاح محلول در هر ماده آلی قابل عرضه به کشاورزي کشـور باید با توجه به منشاء تولید ماده آلی دو شرط زیر را داشته باشد:
-۱محتواي میزان نمکهاي محلول در مواد آلی جامد باید به نحوي باشـد کـه هـدایت الکتریکی عصاره آبی ۱:۵ آن برحسب دسی زیمنس بر متر متناسب با توصیه درج شده در برچسب با جدول  ۲مطابقت نماید.
-۲علاوه بر غلظت کل نمکهاي محلول، ترکیب یونی آنها نیز در بررسی کودها حائز اهمیت است. در بین کاتیونهاي محلول غلظت سدیم بیشترین محدودیت را بـراي گیاهان ایجاد مینماید لذا در هر غلظتی از نمکهاي محلـول منـدرج در جـدول ،۲ غلظت سدیم نباید از ۲۵درصد غلظت کل املاح تجاوز نماید.
در مورد مواد آلی که به شکل مایع عرضه میشوند نیز با توجه بـه ماهیـت مـاده و میـزان توصیه، هدایت الکتریکی میتواند مورد بررسی قرار گیرد و بر اساس نظر کارشناسی اظهـار نظر شود.

جدول -۲رابطه بین حد مجاز هدایت الکتریکی ترکیب آلی با میزان توصیه کود

 مواد خـارجی، میزان مواد خارجی در ترکیـب آلـی بـر اسـاس جـدول زیـر ارزیـابی میشود:

جدول :۳حدود مجاز مواد خارجی در کودها و مواد آلی جامد

ب-۲ کودهاي آلی:

کودهاي آلی باید تمامی مشخصات مواد آلی (بند ۱بالا) را دارا بوده و علاوه بر آن در آنها:
– نسبت C/Nکمتر از ۲۰باشد.
– محتواي عناصر غذائی اصلی P2O5 ،Nو K2Oدر آنها به صـورت منفـرد یـا مجمـوع حداقل ۵درصد باشد.
·نحوه اندازه گیري عناصر غذائی بر اسـاس دسـتورالعمل بخـش آزمایشـگاه هـاي مؤسسه تحقیقات خاك و آب میباشد
کودهاي آلی انواع مختلفی دارند از آن جمله کودهاي دامی، کودهاي حاصـل از فضـولات پرندگان، کمپوستها و ورمی کمپوستها به صورت طبیعی و یا غنی شده. منشاء یک کود آلی میتواند از انواع بقایاي فضولات دامی، کمپوست شهري و یا بقایاي گیـاهی باشـد امـا دارا بودن خصوصیات بالا براي اطلاق عبارت کود آلی  الزامی است.

ویژگیهاي کمپوست و کرم پوسال به ترتیب در اسـتانداردهاي شـماره ۱۰۷۱۶و ۱۳۷۲۴ سازمان استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران منتشر گردیده است اما این مواد باید بـر اسـاس این دستورالعمل نیز شرایط “کود آلی ” را دارا باشند.
* براي کودهاي آلی-معدنی با توجه به مقدار ماده غذائی که از طریق معدنی یا شیمیائی بـه منظور غنی سازي کود اضافه گردیده است و توصیه مصـرف کـه در برچسـب کـود درج گردیده، شوري عصاره ۱به ۵میتواند با نظر کارشناسی از ۱۰دسی زیمـنس بـر متـر هـم فراتر رود.
ب ۳ محرك هاي رشد آلی:
* حد مجاز پاتوژنها و عناصر سنگین در محرك هاي رشد به ترتیب طبـق بنـد الـف- ۱و ب- ۱همین دستورالعمل میباشد.

جدول :۴انواع محرك هاي رشد از منابع آلی مختلف

حدمجاز عناصر سنگین در این ترکیبات مطابق جدول ۱می باشد.
با توجه به اینکه اثربخشی هر یک از این مواد در سطوح منطقـه اي، ملـی و بـین المللی شناخته شده است لذا در این دستورالعمل فقط به بررسی هاي مربوط به شناسایی مـواد مؤثره در هر یک از ترکیبات آلی پرداخته شده است. بدیهی است در صورت وجود مقـدار لازم مواد مؤثره و عدم وجود پاتوژن هاي بیماریزا و همچنین عدم وجود مقادیر بیش از حد مجاز عناصر سنگین این ترکیبات می توانند براي بخش کشاورزي مفید واقع شوند.
ج- نکات:
ترکیبات آلی که در بخش کشاورزي عرضه میشوند ممکن است خصوصـیات دو یا سه دسته بالا را همزمان دارا باشند در این صورت میتوانند در هر دو گروه قرار گیرنـد
مثلاً افزودن مواد محرك رشد در حد ذکر شده در دستورالعمل به یک کـود آلـی باعـث تولید “کود آلی- محرك رشد” میگردد.
” کودهاي آلی” با افزودن مواد مغذي شـیمیائی شـامل عناصـر پرمصـرف، میـان مصرف و یا کم مصرف قابل غنی سازي هستند. اما در هر حال به منظـور اطـلاق عبـارت کود آلی، کود آلی غنی شده و یا کود آلی- معدنی، بایسـتی شـرایط ذکـر شـده در ایـن دستورالعمل را داشته باشند. بنابراین افزودن مواد شیمیائی تا حدي که ماهیـت آلـی بـودن کود را از آن نگیرد موجب غناي کود و تولید کود آلی غنـی شـده خواهـد شـد امـا در صورتیکه با افزودن مواد شیمیائی ماهیت کود تغییر نماید)مثلاً درصد ماده آلی به کمتر از حداقل مورد نیاز براي کود آلی کاهش یابد(. ماده مورد نظر دیگر در دسته کودهاي آلـی طبقه بندي نمی شود.
هرترکیبی که به عنوان ماده آلی بهساز خاك، کود و یا محـرك رشـد آلـی بـه جامعه کشاورزي کشور عرضه میگردد بایسـتی از نظـر خصوصـیات عمـومی و ظـاهري محدودیتی براي مصرف کنندگان ایجاد ننماید. از جمله اینکه این مواد نباید بوي بد داشـته باشند و استفاده از آنها نباید خطري براي سلامتی و ایمنی مردم و محیط زیست داشته باشد.
این موارد با بررسیهاي کارشناسی ارزیابی میگردد.

حدود مجاز اختلاف از درصد تضمین شده:

کیفیت مواد آلی، کودهاي آلی و محرکهاي رشد بر اساس درصـد تضـمین شـده محتواي عناصر غذائی، ترکیبات مفید و ترکیبات مضر ارزیابی میشود با توجه به ماهیـت کودها و شرایط تولید آنها میزان محتواي عناصر اندازه گیري شده در هر یک از ترکیبـات فوق میتواند فقط تا اندازه اي که به عنوان حد مجاز انحراف از درصد تضمین شده شناخته میشود با مقداري که روي برچسب کود درج گردیده است اختلاف داشته باشد. این حدود در جدول ۵آمده است.

جدول :۵میزان مجاز اختلاف از غلظت تضمین شده عناصر متناسب با غلظتهاي بیان شده

مشخصات برچسب

-١هر ترکیب آلی که بر اساس این دستورالعمل مورد ارزیابی قرار مـیگیـرد بایـد داراي برچسب باشد.
-٢اطلاعات زیر بایستی در برچسب به زبان فارسی و به شکل خوانا درج گردیده باشد.
-٣برچسب ترکیب باید ممهور به مهر شرکت همراه با نمونه تحویل مؤسسه گردد.
-۴موارد زیر بایستی در برچسب درج گردد:
-۱-۴نام شرکت سازنده
-۲-۴شماره پروانه تأسیس کارخانه
-۳-۴شماره پروانه بهره برداري
-۴-۴نام محصول
-۵-۴مواد اولیه مورد استفاده )درصورتیکه مواد از منابع مختلف است بایستی به تفکیک ذکر شود، در صورت تقاضاي واحد بررسی کننده، شرکت بایستی بتواند مستندات تهیـه یـا خرید منابع را ارائه نماید(
-۶-۴درصد تضمین شده عناصر و ترکیبات مفید
-۷-۴درصد تضمین شده مواد آلی
-۸-۴درجه شوري در عصاره ۱:۵برحسب دسی زیمنس بر متر
-۹-۴درصد مواد خارجی
-۱۰-۴حداکثر درصد تضمین شده مواد و ترکیبات مضر
-۱۱-۴خصوصیات فیزیکی )مایع یا جامد بودن و در صورت جامد بودن، وضـعیت دانـه بندي ….(
-۱۲-۴شرایط مصرف )مکان، زمان، روش و میزان(
-۱۳-۴محصولات هدف
-۱۴-۴موارد منع مصرف
-۱۵-۴نکات ایمنی که باید هنگام مصرف رعایت نمود
-۱۶-۴شرایط نگهداري و حمل و نقل
-۱۷-۴تاریخ تولید
-۱۸-۴تاریخ انقضاء
-۱۹-۴آدرس شرکت و کارخانه
-۵موارد زیر نباید در برچسب کود درج گردد:
-۱-۵جملات و عبارات شعاري و تبلیغاتی
-۲-۵ادعاهاي غیر مستند و غیر قابل اثبات

منبع : وزارت جهاد کشاورزي سازمان تحقیقات ، آموزش، و ترویج کشاورزي موسسه تحقیقات خاك و آب