هر آنچه باید درباره کاشت، داشت و برداشت کلزا بدانید!

کلزا به‌ عنوان یکی از مهم ‌ترین محصولات زراعی در دنیا، جایگاه ویژه ‌ای در صنعت کشاورزی دارد. این گیاه علاوه بر تولید دانه ‌هایی با کیفیت بالا که در صنایع روغن‌کشی کاربرد دارد، به‌ عنوان منبعی برای تولید سوخت‌ های زیستی نیز شناخته می ‌شود. در ایران، با توجه به شرایط آب ‌و هوایی مناسب و نیاز به تنوع در کشت‌ های کشاورزی، کاشت کلزا می ‌تواند نقش مهمی در تأمین منابع غذایی و اقتصادی ایفا کند. اما برای دستیابی به حداکثر بهره‌ وری از این محصول، شناخت دقیق مراحل کاشت، داشت و برداشت کلزا ضروری است. در این مطلب، به بررسی تمامی مراحل از آغاز تا پایان فرآیند کشت کلزا می پردازیم.

آشنایی با گیاه کلزا

کلزا گیاهی از خانواده Brassicaceae است که به‌ خاطر دانه‌ های ارزشمندش در کشاورزی شناخته شده است. این گیاه، که به‌ ویژه در مناطق معتدل کشت می‌ شود، به ‌عنوان یک منبع مهم روغن نباتی و سوخت زیستی شناخته می‌ شود. کلزا دانه‌ هایی دارد که حدود 40 تا 45 درصد روغن تولید می‌کنند، که این روغن در صنایع غذایی و صنعتی کاربرد دارد.

 کاشت کلزا به ‌طور معمول در اواخر شهریور تا اواخر مهر ماه انجام می‌ شود و در صورت مدیریت صحیح زراعی می تواند محصول اقتصادی خوبی در تناوب زراعی مزرعه باشد.

راهنمای کاشت، داشت و برداشت کلزا

با توجه به اهمیت کاشت کلزا، در ادامه قصد داریم راهنمای جامع کاشت، داشت و برداشت این گیاه را به طور دقیق مورد بررسی قرار دهیم.

1. کاشت کلزا

فرایند کاشت کلزا، شامل یک سری مراحل مهم است که در ادامه این مراحل را یک به یک معرفی می کنیم.

• انتخاب بذر مناسب: در انتخاب بذر باید به مواردی چون تاریخ کاشت و شرایط اقلیمی توجه کرد.
• زمان مناسب کاشت: زمان کاشت در هر منطقه بسته به شرایط آب و هوایی متفاوت است. به‌ طور کلی بهترین زمان برای کاشت کلزا در اواخر شهریور تا اواخر مهر ماه است، به ‌طوری ‌که گیاه قبل از آغاز سرما و یخبندان‌ 4 تا 6 برگی (به مرحله رزت رسیده باشد) شود.
• آماده ‌سازی زمین: آماده سازي زمین و تهیه بستر مناسب یکی از شرایط اصلی در موفقیت زراعت کلزا است. بذر کوچک کلزا نیاز به بستر کاشت مرطوب با بافت مناسب دارد تا رطوبت کافی برای جوانه زنی و رشد را در اختیار داشته باشد. سطح خاک بايد دارای دانه بندی خوبی بوده و حاوی 30 تا 45 درصد ذرات ريز و مقداری كلوخه كوچک برای جلوگيری از فرسايش باشد. اگر بستر بذر حاوی دانه های ريز زيادی باشد، بستر بذر سله می بندد و سطح بسيار محكمي را ايجاد می‎كند كه اين موضوع باعث استقرار ضعيف گياهچه ها و کاهش تراکم می ‎شود. بنابراين برای بستر بذر مناسب، ضمن دقت در انتخاب مزرعه معمولا عمليات آماده سازی زمين شامل شخم، ديسک و لولر انجام می شود. پس از شخم عميق برای از بين بردن كلوخه های خاک، دو بار ديسک عمود بر هم ضروری است. در اين مرحله می ‎توان علف ‎كش پيش از كاشت مانند ترفلان را نيز با خاک مخلوط کرد، همچنين از كودهای شيميايی پايه مورد نياز نيز استفاده كرد.
  در شـرايط محيطی مختلف و در هر منطقه با شـرايط خـاص از نظر موقعيت جغرافيايي و اقليمي، تاريخ كاشـت می تواند متفاوت باشـد. بنابراين برای پوشـش مناسـب مزرعه و رشـد مطلـوب و افزايـش عملكـرد كلزا، بايد در تاريخ مناسـب اقدام به كشـت شـود. توصیه می‌ شود قبل از کاشت از آزمایش خاک برای مشخص شدن وضعیت عناصر غذایی، محدودیت های املاح، ماده آلی و …. استفاده شود.
• روش‌ های کاشت: کاشت کلزا به صورت ردیفی بوده و توسط  دستگاه ریز دانه کار انجام می شود. دراین روش بذرها به ‌طور دقیق در ردیف ‌هایی مناسبی برای رشد داشته باشند و از رقابت برای منابع غذایی و آب جلوگیری می‌کند. همچنین، این روش به دلیل امکان آبیاری و کوددهی به‌ صورت دقیق ‌تر، بازدهی بالاتری را در پی دارد.

2. داشت گیاه کلزا

در این بخش در خصوص داشت و نگهداری این گیاه مطالبی بیان شده است. پروسه داشت گیاه کلزا به شرح زیر است:

• آبیاری مناسب: آبیاری یکی از عوامل حیاتی در مراحل مختلف رشد کلزا است. در اولین آبیاری می بایستی به گونه ای عمل کرد که سطح خاک بطور همگن و یکنواخت مرطوب شود تا بذرها به ‌خوبی جوانه بزنند. پس از رشد اولیه گیاه، نیاز آبی گیاه کاهش پیدا می کند. در کلزا، آبیاری باید متناسب با شرایط آب و هوایی و میزان بارش طبیعی انجام شود.
• تغذیه و کوددهی: کلزا به تغذیه مناسب نیاز دارد تا رشد و تولید دانه خوبی داشته باشد. در زراعت کلزا کودهای پایه کاشت بر اساس آزمون خاک می بایستی مصرف شوند، به همین منظور کود فسفاته و پتاسه قبل از کاشت و کود سرک در بعد از کاشت می بایستی استفاده شود. کوددهی باید در زمان ‌های خاصی مثل شروع رشد گیاه و مرحله گل ‌دهی انجام شود تا گیاه به بهترین نحو رشد کند.
  در تغذیه کلزا استفاده از کودهای به ساز خاک مانند اسید هیومیک و کود سویل بوستر در آب اول (خاک آب) و آمینوفسفات و نیترومیکرو در ناخن آب یا آب دوم توصیه می شود. با شروع فصل بهار محلول پاشی با کودهای آمینو پتاس، میکرومیکس و بالانس (20-20-20) توصیه می شود.
• کنترل علف ‌های هرز: علف ‌های هرز می ‌توانند رقابت شدیدی برای منابع غذایی و نور با گیاه کلزا ایجاد کنند. بنابراین، باید از روش ‌های مختلف برای کنترل علف ‌های هرز استفاده کرد. این روش ‌ها شامل استفاده از علف ‌کش ‌ها، شخم سطحی و همچنین استفاده از گیاهان پوششی به‌ عنوان علف ‌کش طبیعی در تناوب زراعی است.
• کنترل آفات و بیماری ‌ها: یکی از چالش ‌های بزرگ در کاشت کلزا، مقابله با آفات و بیماری ‌ها است. آفات مانند شته‌ ها و لاروهای پروانه‌ ها می ‌توانند به گیاه آسیب بزنند. همچنین، بیماری ‌های قارچی مانند سفیدک پودری نیز ممکن است بر گیاه تاثیر منفی بگذارند. برای کنترل این موارد، استفاده از سموم شیمیایی و بیولوژیک، همچنین انتخاب ارقام مقاوم به بیماری‌ ها پیشنهاد می ‌شود.
  شته کلزا یکی از آفات بسیار مهم در زراعت این محصول می باشد و از آنجائیکه کانون های شته در این زراعت در پائیز قابل رویت می باشد، لذا کانون کوبی و مبارزه در پائیز نقش مهمی در کنترل این آفت در مزرعه دارد.
• تهویه و نوردهی: در طول دوره رشد، باید اطمینان حاصل کرد که گیاهان به ‌درستی تهویه شده و نور کافی دریافت می‌کنند؛ لذا کاشت با تراکم مناسب در منطقه و استفاده از کودهای ازته بر اساس توصیه خاک می توانند در این زمینه موثر باشد.

3. برداشت کلزا

در نهایت مرحله برداشت کلزا که خود شامل فرآیندهای زیر است.

• زمان مناسب برداشت: زمان برداشت کلزا معمولاً در اواخر بهار یا اوایل تابستان است. این زمان به ‌طور معمول زمانی است که دانه‌ ها به رنگ زرد مایل به قهوه ای تبدیل می‌ شوند و رطوبت آن ها به 9 تا 10 درصد می ‌رسد. برداشت زودتر از موعد می ‌تواند به کاهش کیفیت دانه‌ ها منجر شود.
• برداشت: برداشت کلزا باید با استفاده کمباین های مجهز به هد برداشت کلزا انجام شود. کمباین‌ ها به‌ طور همزمان دانه‌ ها را از گیاه جدا کرده و آن ها را جمع ‌آوری می‌کنند.
• خشک ‌کردن دانه‌ ها: پس از برداشت، در صورتی که رطوبت دانه بالا باشد (بیش از 12 درصد)، دانه ‌ها باید خشک شوند تا از فساد آن ها جلوگیری شود. رطوبت دانه‌ ها باید کمتر از 10 درصد باشد تا قابلیت سیلوکردن داشته باشد. برای این منظور می ‌توان از خشک ‌کن ‌های مکانیکی یا طبیعی استفاده کرد.
• ذخیره ‌سازی: دانه ‌های کلزا باید در محیط ‌های خشک، خنک و تهویه ‌شده ذخیره شوند. همچنین از کیسه‌ های مناسب یا سیلوهای مخصوص برای نگهداری دانه‌ ها استفاده می ‌شود تا از افت کیفیت و فساد آن ها جلوگیری شود.
• بازاریابی و فروش: پس از برداشت و خشک ‌کردن دانه ‌ها، می‌ توان آن ها را به بازار عرضه کرد. دانه ‌های کلزا در صنایع روغن‌کشی و تولید سوخت ‌های زیستی کاربرد فراوان دارند. بنابراین، کشاورزان باید با تولیدکنندگان روغن یا شرکت ‌های سوخت زیستی همکاری داشته باشند تا محصول خود را به ‌صورت بهینه به فروش برسانند.

بیماری های کلزا و راه های مقابله با هرکدام

در کاشت کلزا، بیماری ‌ها می ‌توانند تاثیرات منفی زیادی بر روی رشد و محصول نهایی داشته باشند. شناخت بیماری‌ های رایج و روش‌ های مقابله با آن ها برای جلوگیری از خسارت و افزایش عملکرد محصول بسیار مهم است. در اینجا به معرفی آفات و بیماری ‌های مهم کلزا و روش ‌های مقابله با هرکدام می پردازیم.

1. بیماری سفیدک پودری (Powdery Mildew)

نشانه های این بیماری به این صورت است که روی برگ ‌ها و ساقه‌ ها سفیدک پودری ظاهر می‌ شود که در مراحل پیشرفته می‌ تواند به زردی و خشک‌ شدن برگ ‌ها منجر شود. این بیماری معمولاً در شرایط مرطوب و هوای سرد گسترش می ‌یابد. برای مقابله با این بیماری می توان راهکارهای زیر را به کار برد:

• استفاده از قارچ ‌کش ‌ها: قارچ ‌کش ‌های سیستمیک و تماسی می ‌توانند به کنترل بیماری کمک کنند. این درمان باید در مراحل ابتدایی بیماری انجام شود.
• انتخاب ارقام مقاوم: ارقام مقاوم به سفیدک پودری انتخاب شوند تا در برابر این بیماری آسیب کمتری ببینند.
• مدیریت شرایط محیطی: کاهش تراکم کشت و تهویه مناسب مزارع می ‌تواند از شرایط مناسب برای رشد این بیماری جلوگیری کند.

2. بیماری لکه‌ های سیاه (Blackleg Disease)

این بیماری باعث ایجاد لکه ‌های سیاه و مرطوب بر روی ساقه ‌ها می ‌شود. در مراحل پیشرفته، می ‌تواند باعث پوسیدگی ساقه و از بین رفتن گیاه شود. بیماری لکه سیاه غالباً توسط قارچ Leptosphaeria maculans ایجاد می ‌شود و روش های مقابله با آن عبارتند از:

• کاشت ارقام مقاوم: استفاده از بذرهای مقاوم به بیماری لکه سیاه می ‌تواند از خسارت ‌های بیماری جلوگیری کند.
• چرخش کشت: کاشت کلزا در زمین‌ هایی که سال ‌ها پیش از این کشت نشده ‌اند یا استفاده از تناوب کشت با گیاهانی غیر از کلزا به کاهش شیوع این بیماری کمک می‌کند .توصیه می شود حتما پس از زراعت کلزا اقدام به کاشت گندم شود.
• استفاده از قارچ ‌کش ‌ها: در صورت مشاهده علائم بیماری، استفاده از قارچ ‌کش ‌ها می ‌تواند موثر باشد.

3. بیماری پوسیدگی ریشه (Root Rot)

این بیماری باعث پوسیدگی و از بین رفتن ریشه ‌ها می ‌شود. گیاهان مبتلا به این بیماری زرد شده و رشد ضعیفی دارند. عامل این بیماری معمولاً قارچ‌ هایی مانند Fusarium هستند که در خاک‌ های مرطوب و غرقابی گسترش می ‌یابند. برای مقابله با این بیماری می توانید از راهکارهای زیر کمک بگیرید:

• کاشت در خاک ‌های زهکشی ‌شده: از آن جا که این بیماری در خاک ‌های غرقابی و با تهویه ضعیف بیشتر شیوع پیدا می‌کند، باید از کاشت در چنین خاک ‌هایی خودداری کرد.
• استفاده از قارچ ‌کش ‌ها: برای کنترل این بیماری، می ‌توان از قارچ‌ کش ‌های مناسب استفاده کرد، ولی بهترین راه پیشگیری است.
• تناوب کشت: تناوب کشت با گیاهان غیرحساس مانند جو یا ذرت می‌ تواند میزان آلودگی خاک را کاهش دهد.

4. بیماری زنگ کلزا (Clubroot)

این بیماری باعث گره‌ های غیرطبیعی و تورم‌ در ریشه ‌ها می ‌شود که منجر به اختلال در جذب آب و مواد مغذی توسط گیاه می ‌شود. گیاهان مبتلا به این بیماری معمولاً کوتاه و زرد می ‌شوند. عامل این بیماری قارچ Plasmodiophora brassicae است. روش های مقابله با این بیماری به شرح زیر هستند:

• استفاده از ارقام مقاوم: انتخاب ارقام مقاوم به این بیماری یکی از روش ‌های موثر برای مقابله با آن است.
• کاهش تراکم کشت: تراکم زیاد می ‌تواند شرایط مناسب‌ تری برای گسترش بیماری ایجاد کند. بنابراین، کاشت در فواصل مناسب به کاهش شیوع این بیماری کمک می‌کند.
• تناوب کشت: استفاده از تناوب کشت با گیاهان غیر از خانواده کلمی (که شامل کلزا نیز می ‌شود) می ‌تواند شیوع این بیماری را کاهش دهد.

5. بیماری پوسیدگی ساقه (Stem Rot)

این بیماری باعث پوسیدگی ساقه ‌ها و کاهش شدید کیفیت محصول می ‌شود. در مراحل پیشرفته، گیاه دچار پژمردگی و زردی می ‌شود. معمولاً این بیماری به ‌وسیله قارچ Sclerotinia sclerotiorum ایجاد می ‌شود. راه های مقابله با آن به شرح زیر هستند:

• استفاده از قارچ ‌کش‌ ها: در زمان ‌های مناسب (زمان گل ‌دهی) استفاده از قارچ‌ کش ‌های سیستمیک می‌ تواند به جلوگیری از گسترش این بیماری کمک کند.
• کاهش رطوبت خاک: این بیماری در شرایط رطوبتی بالا گسترش می ‌یابد، بنابراین کاهش آبیاری در زمان‌ های حساس می ‌تواند تاثیر زیادی داشته باشد.
• تناوب کشت و حذف بقایای گیاهی: پس از برداشت، بقایای گیاهی باید با شخم عمیق زیر خاک شود.

 6. بیماری قارچی آلترناریا (Alternaria Black Spot)

این بیماری باعث ایجاد دوایر متحدالمرکز سیاه با حاشیه زرد بر روی برگ ‌ها و ساقه می ‌شود که به تدریج باعث ریزش برگ ‌ها می ‌شود. عامل آن قارچ Alternaria brassicae است. برای مقابله با این بیماری از روش های زیر می بایستی استفاده کرد:

• استفاده از قارچ‌ کش ‌ها: برای کنترل بیماری در مراحل ابتدایی، از قارچ‌ کش ‌های توصیه شده می توان استفاده کرد.
• حذف بقایای گیاهی آلوده: بقایای گیاهان آلوده باید جمع‌ آوری و به‌ طور صحیح دفع شوند.
• کاشت ارقام مقاوم: انتخاب ارقام مقاوم به آلترناریا می‌ تواند میزان شیوع این بیماری را کاهش دهد.