تأثیر نیاز سرمایی بر تولید و کیفیت پسته؛ چالش‌ها و راهکارها

نیاز سرمایی پسته یکی از عوامل کلیدی در تولید و کیفیت این محصول مهم کشاورزی است. پسته، به عنوان یکی از مغزیجات پرطرفدار و با ارزش اقتصادی بالا، نیاز به شرایط خاصی برای رشد و باروری دارد. در مناطق مختلف، تأمین نیاز سرمایی به ویژه در فصل زمستان، تأثیر مستقیم بر عملکرد درختان پسته و کیفیت میوه‌های تولیدی آن‌ها دارد. در این مقاله به بررسی نیاز سرمایی پسته و تأثیر آن بر تولید و کیفیت میوه‌ها خواهیم پرداخت و راهکارهایی برای بهینه‌سازی این نیاز در شرایط مختلف اقلیمی ارائه خواهیم کرد.

مقدمه

پسته به‌عنوان يک محصول مهم اقتصادي جايگاه خاصي در بين توليدات کشاورزي ايران داشته و بخش عمده‌اي از صادرات غيرنفتي کشور را تشکيل مي‌دهد. گزارشهاي سازمان هواشناسي نشان مي‌دهد يکي از مشکلات مناطق پسته‌کاري که منجر به کاهش عملکرد توليدي پسته در واحد سطح مي‌گردد، عدم تامین نیاز سرمایی می‌باشد. نیاز سرمایی، یكی از شرایط محیطی مورد نیاز جهت توسعه و تكمیل رشد جوانه‌های گل در درختان می‌باشد. گرم شدن کره زمین طی سالهای اخیر و همچنین ناکافی بودن دریافت سرمای سالانه در درختان پسته، اثرات نامطلوبی از نظر کیفی و کمی بر محصول داشته است.

 در صورتی که نیاز سرمایی تامین نگردد مشکلاتی از قبیل کاهش تولید گرده، اختلال در ساختار رویشی و زایشی، ریزش شدید جوانه‌ها و در نهایت کاهش عملکرد را خواهیم داشت. جهت تامین نياز سرمايي، درخت پسته به زمستان‌هاي تقربياً ملايم و طولاني احتیاج دارد، بنابراین در مناطقي که شرایط زمستانی معتدل يا كوتاه حاکم هست، ميزان سرماي لازم براي از سرگيري مناسب رشد دریافت نمی‌شود. همچنین از آنجا که وجود دماهای بالاتر از ۱۸ درجه سانتیگراد باعث خنثی شدن اثرات سرما می‌شود، بنابراین وجود دماهای بالاتر در طول دوره سرمای زمستانه باعث طولانی شدن دوره رکود درخت پسته می‎گردد که در این حالت نیاز سرمایی جوانه‌های درخت به‌صورت کامل مرتفع نگردیده و مشکلاتی در رشد و نمو، گلدهی و میوه دهی درختان در طول دوره رشد و نهایتا کاهش کمی و کیفی محصول را بدنبال دارد.

اثرات عدم تامین نیاز سرمایی

عدم تأمین نیاز سرمایی پسته می‌تواند اثرات منفی قابل توجهی بر رشد و باروری درختان این محصول داشته باشد. درختان پسته به سرمای مورد نیاز خود در دوره خواب زمستانه وابسته‌اند تا بتوانند به طور مؤثری به فصل رشد وارد شوند. اگر این نیاز به درستی تأمین نشود، ممکن است درختان به خواب عمیق نروند یا با تأخیر از خواب بیدار شوند، که این موضوع به نوبه خود می‌تواند منجر به کاهش کیفیت میوه‌ها، کاهش میزان محصول و حتی ضعف درختان شود. در ادامه، به بررسی جزئی‌تر این اثرات و پیامدهای آن بر صنعت پسته‌کاری خواهیم پرداخت.

• کاهش رشد میانگره
• کاهش وزن تر و خشک برگ
• کاهش تولید گرده
• تاخیر در گلدهی و برگ‌دهی
• تولید گل به‌صورت جانبی و انتهایی روی شاخه‌های فصل جاری
• کاهش تعداد برگچه و کاهش سطح برگ
• افزایش درصد برگ‌های غیر طبیعی
• ریزش زیاد جوانه‌ها
• تشکیل کم میوه در سال پرمحصول

همانطور که گفته شد در اثر عدم تامین نیاز سرمایی، درخت دیرتر از خواب بیدار می‌شود. این پدیده باعث می‌شود مرحله گلدهی و ارزنی با روزهای گرم مواجه شود؛ در نتیجه باعث خسارت و کاهش محصول می‌گردد.

به‌طور کلی در فصل پاییز و زمستان با کاهش دما و کوتاه شدن طول روز، هورمون‌های بازدارنده رشد مانند آبسیزیک اسید در ریشه گیاه تولید می‎شود که کاهش تنفس گیاه، ریزش برگ، خواب درخت و توقف رشد را به‌همراه دارد. در واقع رنگیزه فیتوکروم دستور ساخت هورمون بازدارنده آبسزیک اسید را می‌دهد و زمانی که طول روز افزایش می‌یابد، فیتوکروم‌ها غیرفعال شده و در صورتی که درختان سرمای کافی را دریافت کرده باشند، درخت از رکود خارج می‌شود. درختان پسته جهت بیدار شدن و آغاز رشد نیاز به دریافت سرمایی بین ۰ تا ۷ درجه سانتی‌گراد دارند.

ارقام مختلف پسته نیاز سرمایی متفاوتی دارند، مثلا ارقام اکبری حدود ۱۲۰۰ ساعت، چروک ۱۴۰۰ ساعت، اوحدی حدود ۹۰۰ ساعت، فندوقی حدود ۱۲۰۰ ساعت، کرمان حدود ۱۰۰۰ ساعت، احمد آقایی ۷۰۰ ساعت، کله قوچی حدود ۶۰۰ ساعت سرما نیاز دارند. در صورت عدم دریافت نیاز سرمایی کافی، درخت پسته در آغاز فصل، رشد خوبی نخواهد داشت و در نتیجه ناهمگنی در سبز شدن درختان مشاهده می‌شود.

تنش خشکی، عدم استفاده از کودهای نیتراته در اواخر تابستان، برگریزی مصنوعی بعد از تشکیل جوانه‌های گل و قبل از ورود به مرحله خواب واقعی، آبیاری بارانی، هرس و سرزنی راه حل‌هایی هستند که جهت شکستن خواب درختان مناطق معتدله کاربرد دارند. همچنین از تنظیم کننده‌های رشد گیاهی مانند جیبرلین و سایتوکنین نیز جهت رفع خواب جوانه و نیز جلوگیری از به تأخیر افتادن شکوفایی جوانه‌ها استفاده می شود؛ اما شایان ذکر است که جیبرلین بسیار گران قیمت بوده و هزینه بالایی را متحمل می‌شود و سایتوکنین نیز به سختی جذب جوانه‌ها می‌گردد؛ در این راستا می‌توان از ترکیبات شیمیایی به‌صورت محلولپاشی استفاده کرد؛ چرا که هزینه کمتر و کاربرد راحتتری دارند. مطالعات نشان می‌دهد کاربرد روغن‌های معدنی در مورد برخی درختان مناطق معتدله، می‌تواند تا حدی از خسارات وارده ناشی از عدم تامین نیاز سرمایی جلوگیری نماید.

کاربرد روغن ولک در تامین نیاز سرمایی درختان پسته

روغن ولک که به‌عنوان روغن امولسيون شونده و سوپر اويل معرفی می‌شود، جزء گروه هيدروکربن‌هاي آلفاتيک می‌باشد که از روغن پارافين با مشتقات نفتي ساخته مي‌شود. به‌طور کلی روغن ولک اصل از ۸۰ درصد پارافین به‌همراه ۲ درصد امولسیوفایر و ۱۸ درصد آب تشکیل شده است و به رنگ کرم مایع به زرد، بسته به جنس پارافین، می‌باشد و با نام تجاری petroleum oil نیز شناخته می‌شود. درجه سولفوناسیون این ماده حدود ۹۲% است. روغن ولک اصل به‌صورت یک دست بوده در حالی که روغن‌های تقلبی و بی‌کیفیت در بازار درصد پارافین مناسبی ندارند که این حالت باعث می‌شود روغن به‌صورت دوفاز جامد و مایع مشاهده و ته نشین گردد.

مکانیسم عمل روغن ولک در تامین نیاز سرمایی درختان به این صورت می‌باشد که این ترکیب روزنه‌های تنفسی را می‌بندد، سوخت و ساز در گیاه افزایش می‌یابد که در این حالت شیره گیاهی سریعتر حرکت می‌کند. در نتیجه هورمون آبسیزیک اسید غیرفعال شده، درختی که سرمای لازم را دریافت نکرده باشد با کمک شوک وارده با روغن ولک بیدار می‌شود.

“روغن امولسیون شونده نوتریتک بازارگان کالا” از پارافین اصل تهیه شده است و به‌عنوان ترکیبی مرغوب و موثر در کنترل آفات در زمستان و همچنین بیدار شدن درختان مناطق معتدله در زمان مناسب معرفی می‌شود.

درجه سولفوناسیون و نقطه اشتعال یا فلش پوینت روغن ولک

درجه سولفوناسیون در روغن‎های امولسیون شونده، عاملی در جهت تاکید بر کیفیت و کارایی روغن است و همچنین شاخصی جهت تعیین میزان مواد آروماتیک موجود در روغن می‏باشد، یعنی هرچه میزان مواد آروماتیک روغن بیشتر باشد پایداری، کارایی و کیفیت روغن بیشتر است. روغن‎های که از درجه سولفوناسیون مناسبی برخوردار باشند، به راحتی می‌توانند با آب ترکیب شده و یک امولسیون پایدار را تشکیل دهند و همچنین باعث افزایش چسبندگی روی سطح گیاه شده و اثر بخشی سموم و کودها را بهبود می‌بخشند. 

معمولا حد استاندارد تعریف شده برای درجه سولفوناسیون، بالای ۹۰ درصد است، در کمتر از این مقدار روغن با آب به سختی امولسیون شده و بالاتر از این حد نیز باعث رسوب یا ناسازگاری با فرمولاسیون‌های دیگر می‌گردد.

نقطه اشتعال در مورد روغن‌ها، پایین‌ترین دمایی گفته می‌شود که روغن در این دما بخارات کافی تولید کرده که در صورت وجود منبع حرارتی، به‌طور موقت مشتعل شود. نقطه اشتعال، نشان‌دهنده درجه مقاومت روغن در برابر حرارت و اشتعال است. عدد بالاتر، نشان دهنده ایمن بودن و پایدار بودن روغن می‌باشد. نقطه اشتعال روغن ولک بالای ۲۰۰ درجه سانتیگراد می‌باشد در حالی که روغن‌های صنعتی به‌دلیل سنگین و کم فرار بودن، اصولا نقطه اشتعال پایین‌تری دارند.

بنابراین روغن‌های ولک با کیفیت به‌دلیل نقطه اشتعال بالا، در شرایط دمایی بالا، به خصوص در تابستان باعث آسیب ناچیز به گیاه می‌شوند؛ حتی از آنها می‌توان به‌عنوان تخم‌کش نیز استفاده کرد. این در حالیست که احتمال سوختگی برگ گیاهان در دماهای بالا در صورت کاربرد روغن‌های با نقطه اشتعال پایین، بسیار بالاست. همچنین با شروع فصل در بهار در صورت کاربرد روغن با کیفیت، با نقطه اشتعال بالا، در مقایسه با روغن بی‌کیفیت، با نقطه اشتعال پایین، خسارت کمتری به جوانه‌ها و اندام‌های حساس گیاه وارد می‌شود.   

ملاحظات کاربرد روغن ولک

• از اختلاط روغن با ترکیبات گوگردی و قارچ کش “کاپتان” اجتناب شود و همچنین رعایت فاصله زمانی حداقل یک ماهه بین مصرف روغن و ترکیبات گوگردی الزامیست.
• از مصرف روغن‌های ولک در دماهای بالاتر از ۳۸ درجه سانتی‌گراد و همچنین دمای زیر صفر و شرایط یخبندان اجتناب شود.
• زمانی که گیاه تحت تنش می‌باشد از مصرف روغن ولک خودداری شود.
• در شرایط رطوبت بالا، وجود بارندگی و خیس بودن تنه درختان، از محلولپاشی روغن ولک خودداری شود؛ چرا که موجب صدمه به بافت گیاهی می‌شود.
• در زمان فعالیت سرشاخه‌های اولیه و نورسته و نازک، نباید از روغن ولک استفاده نمود.

جمع بندی

در مجموع، نیاز سرمایی پسته به عنوان یک عامل حیاتی در تولید و کیفیت این محصول، ضرورت توجه ویژه‌ای دارد. عدم تأمین سرمای کافی می‌تواند پیامدهای جدی از جمله کاهش عملکرد، کیفیت میوه و بروز بیماری‌ها را به همراه داشته باشد. در این راستا، استفاده از روش‌های نوین مانند روغن ولک به عنوان یکی از راهکارهای مؤثر برای بهبود تأمین نیاز سرمایی و بیدار کردن به موقع درختان در شرایط اقلیمی متغیر، اهمیت بالایی پیدا می‌کند. با مدیریت صحیح نیاز سرمایی و بهره‌گیری از تکنیک‌های پیشرفته، می‌توان به بهبود کیفیت محصول و افزایش بهره‌وری در صنعت پسته‌کاری کمک کرد، که این امر نه تنها به نفع کشاورزان، بلکه به رشد اقتصادی کشور نیز منجر خواهد شد.

ناهید زمردی؛ کارشناس فنی شرکت ترنم دشت توس