- شما هیچ آیتمی در سبد خرید خود ندارید
- قیمت کل: 0 تومان
هرساله با نزدیک شدن روز ۵ دسامبر (روز جهانی خاک)، بهانه ای برای تامل در موضوع حیاتی فرسایش خاک به عنوان عامل اصلی نابودی حیات انسانی است، قابل توجه می باشد، به ویژه اینکه ایران دومین کشور جهان از نظر فرسایش خاک شناخته می شود.
وظیفه ی هریک از ما به عنوان تولید کننده و یا توزیع کننده ی نهاده ها حفاظت از خاک است.
حفظ خاک به جلوگیری از نابودی، کاهش باروری، اسیدی شدن، افزایش نمک و آلودگی‌های شیمیایی دیگر خاک گفته می‌شود. علت عمده فرسایش خاک استفاده بیش از حد از آن است. از جمله عوامل از بین رفتن خاک سوزاندن باقی مانده محصولات کشاورزی پس از برداشت در کشورهای جهان سوم و نابودی جنگل‌ها و بیابان زایی است. افزودن نهاده های بی کیفیت در عرصه ی تولید بخش کشاورزی و از طرفی استفاده از سیستم های خاکورزی سنتی علت اصلی تخریب خاک کشاورزی در چندسال اخیر شناخته شده است.
فرسایش خاک در ایران ٤ برابر جهان
فرشاد مومنی، استاد دانشگاه علامه‌طباطبایی در نشست هفتگی خود گفته است: «فرسایش خاک در ایران چهار برابر میانگین جهانی است و سالانه ۱۶ تن در هکتار فرسایش خاک وجود دارد که میانگین جهانی آن ۴ تن است و متأسفانه به این‌گونه موضوعات توجه بایسته نمی‌شود.
فرسایش خاک در ایران در شرایطی رخ می‌دهد که بنا به گزارش‌هایی که کمیسیون آب و غذای اتاق بازرگانی تهیه کرده است برای تشکیل هر یک سانتی‌متر خاک در شمال بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ سال و در مناطق مرکزی و در بر‌خی از مناطق جنوبی کشورمان تا ۱۱۰۰سال زمان نیاز است.
منوچهر گرجی، رئیس انجمن علوم خاک ایران، می‌گوید در حال حاضر وضع فرسایش خاک در ایران به‌طور متوسط ٢میلیارد تن در سال است که سه برابر متوسط آسیا و بالاترین نرخ در کره زمین است. اتاق ایران ارزش هر تن خاک را حدود ٢٨ دلار برای هر تن تخمین می‌زند و هزینه‌های فرسایش خاک بین ۵۶ میلیارد تا ۱۱۲میلیارد دلار است.
به جز این درباره ویژگی خاص خاک کشور ایران باید این نکته را مطرح کرد خاکی که اغلب کشورهای اروپایی دارند به اسیدی بودن تمایل دارد و ph آن کمتر از هفت است، ولی ph خاک ایران بیشتر از هفت است و تمایل به قلیایی بودن دارد؛ به دلیل اینکه ما در اقلیمی بیابانی به سر می‌بریم و به دلیل کمبود ریزش‌های آسمانی و رطوبت میانگین زمان ایجاد هر سانتی‌متر خاک در ایران دست کم سه تا چهار برابر تولید هر سانتی‌متر خاک در کره زمین است.
به گفته کارشناسان، مدیریت خاک با استفاده از دانشمندان خاک به‌راحتی امکان‌پذیر است؛ اما در حال‌حاضر ادارات جهاد کشاورزی به تجویزکننده کود اوره کارخانه‌ها تبدیل شده‌اند که این رفتار غلط است و باعث دامن‌زدن به آلودگی خاک و از دست‌رفتن بخش دیگری از خاک حاصلخیز ایران می‌شود.
آنها می‌گویند که سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های ایران بیشتر در جهت تضییع منابع پایه پیش رفته است و اقتصاد منابع پایه در ایران هرگز جدی گرفته نشده است. به همین دلیل ایران با بحران‌های بزرگی مانند آب و خاک دست و پنجه نرم می‌کند .
بحران خاک از آب جدی تر است
علی اصغر جعفرزاده، استاد گروه خاکشناسی دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز با اشاره به اینکه کشور ایران دارای وسعتی حدود ۱۶۵ میلیون هکتار است و از این مساحت ۸۹.۱ میلیون هکتار بدون خاک و ۷۵.۹ میلیون هکتار دارای خاک است، گفت: ۵۷.۵ هکتار خارج از چرخه کشاورزی و تنها ۱۸.۵ میلیون هکتار در چرخه کشت است.
وی اضافه کرد: از ۸ میلیون هکتار اراضی آبی کشور هم تنها ۱.۲ میلیون هکتار درجه یک است و ۶.۸ میلیون هکتار دارای محدودیت شوری، عمق و سنگریزه است.
وی با اشاره به اینکه تبدیل خاک‌های کشور به خاک‌های شور حاصل بهره برداری نادرست از منابع خاک، آبیاری اراضی با استفاده از آبهای ناسالم، تبدیل کاربری اراضی، استفادۀ بیش از حد از سموم و کودهای شیمیایی و فرسایش خاک است،
استان آذربایجان شرقی در کنار فرسایش خاک به دلیل قرار گرفتن در حوضه آبریز دریاچه ارومیه با شوری خاک مواجه است.
برداشت بیش از حد سفره آب های زیرزمینی
احمد بای بوردی، رییس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی هم گفت: با وجودی که این استان بیشتر به یک منطقه کوهستانی مشهور است، وجود دشت های حاصلخیز سبب شده است که کشاورزی از دیرباز در این منطقه از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و تا دهه ۴۰ شمسی و قبل از توسعه شهرنشینی اغلب مردم این دیار قوت خود را از زمین بدست می آوردند.
وی اظهارکرد: مطالعات خاکشناسی در این استان همانند سایر استان های کشور با شروع به کار بنگاه مستقل آبیاری و سپس موسسه تحقیقات خاک و آب آغاز شد و تاکنون قسمت عمده اراضی استان به صورت اجمالی و در دشت های مهم مطالعات نیمه تفصیلی و در مواردی تفصیلی انجام شده است.
بایبوردی گفت: اگرچه شوری و قلیائیت از محدودیت های عمده خاک های کشاورزی استان محسوب نمی شد، اما متاسفانه در ۱۰ سال اخیر با برداشت بی رویه آب از منابع آبهای زیر زمینی و شور شدن آب چاهها و نیز با خشک شدن دریاچه اورمیه اراضی کشاورزی حاشیه آن شوری خاک ها رو به افزایش است.
وی اعلام کرد: بررسی نتایج تجزیه خاک از نظر شوری بین زمین های زراعی دیم و آبی نشان می دهد که در زمین های دیم ۹۰ درصد خاک های سطحی فاقد شوری هستند، ۷ درصد دارای شوری کم و ۳ درصد شوری متوسط دارند و خاک های دارای شوری زیاد صفر درصد است.
وی ادامه داد: این در حالی است که در زمین های آبی و فاریاب ۷۰ درصد از خاک های سطحی بدون شوری، ۱۷ درصد دارای شوری کم و ۹ درصد دارای شوری متوسط و ۴ درصد دارای شوری زیاد است و بررسی دیگری نشان می دهد که شور شدن اراضی بیشتر در اثر آبیاری با آب شور چاه ها و عدم مدیریت مناسب در استفاده از آبهای شور و عدم لحاظ نیاز آبشوئی می باشد.
وی با اشاره به اینکه اجازه تغییر کاربری اراضی مستعد کشاورزی داده نمی شود، گفت: کشت پیاز که تخریب خاک را به همراه دارد کاهش یافته و از طرف دیگر کشت کلزا که در جهت اصلاح خاک موثر است افزایش یافته است.
وی با بیان اینکه کشاورزی حفاظتی یکی از راهکارهای حفظ مواد آلی خاک در جهت کشاورزی پایدار است، خاطرنشان کرد: تنش خشکی، شوری و نور سه تنش بخش کشاورزی در آذربایجان شرقی است.
بایبوردی با اشاره به اینکه در بخش عمده ای از اراضی استان با کاهش حاصلخیزی خاک مواجه هستیم، گفت: فرسایش خاک، فرونشست زمین و آلودگی های محیطی از جمله پساب تسویه نشده هم به این بحران دامن می زند.
وی با اشاره به اینکه خاک زنده است و قدرت باروری خود را به لحاظ عوامل محدودیت زا از دست می دهد، گفت: گاهی عوامل محدودیت زا قابل رفع و وضعیت قابل برگشت است .
نگرانی راه حل نیست
حسین نوید دانشیار گروه بیوسیستم دانشکده کشاورزی، آب و خاک دانشگاه تبریز هم آب و خاک را دو منبع مهم در حوزه کشاورزی برشمرد وی یکی از راهکارهای عمده رفع این مشکلات را استفاده از روش‌های مدیریتی جدید در سامانه‌های کشاورزی و استفاده از فناوری‌های نوین به منظور مدیریت بهینه نهاده‌ها دانست و گفت: امروزه این امر در کشاورزی دنیا تحت عنوان کشاورزی دقیق مطرح است.
وی خاطرنشان کرد: در زمان حاضر، با وجود افزایش آگاهی های عمومی و تلاش‌های صورت گرفته در راستای حفظ منابع، استفاده بی‌رویه از نهاده‌ها و منابع آب و خاک همچنان ادامه دارد .
وی با بیان اینکه نیاز حیاتی بشر به محصولات کشاورزی از یک سو و ضرورت حفظ منابع راهبردی، نظیر آب و خاک و نیز محیط زیست از سوی دیگر، سیاست گذاران کشاورزی دنیا را به استفاده موثر، به‌هنگام و بهینه نهاده های کشاورزی سوق داده است، اظهارکرد: این راهبرد ضمن داشتن مزایای اقتصادی از استفاده بیش از نیاز واقعی نهاده‌ها و ورود مواد شیمیایی کشاورزی به چرخه غذایی انسان از طریق رسوب در محصولات کشاورزی یا نفوذ در آبهای سطحی و زیرسطحی، و در نهایت در بدن انسان جلوگیری می‌کند.
به هر حال آلودگی خاک ناشی از دفن ضایعات شهری، صنعتی، شور شدن خاک بر اثر مصرف نامعقول کودها، شخم‌های نامناسب زراعی، از دست رفتن جنگل‌ها و پوشش‌های گیاهی و نامناسب بودن سیستم های آبیاری از عوامل عمده تخریب خاک به شمار می رود و در صورتیکه خاک مورد کشت از نظر عناصر مختلف فقیر باشد، اگر از بهترین و با کیفیت‌ترین نهاده‌ها و انواع ادوات مکانیزه پیشرفته هم استفاده کنیم باز هم به افزایش بهره وری و عملکرد مورد نظر دست پیدا نخواهیم کرد.
عیسی کلانتری، وزیر اسبق کشاورزی و رئیس کنونی سازمان حفاظت محیط‌زیست پیشتر گفته بود که درحال حاضر و با توجه به بحران آب امکان تأمین غذای ٣٠ تا ٤٠میلیون نفر از جمعیت ایران از داخل وجود دارد و بقیه غذای مورد نیاز ایرانی‌ها از طریق واردات تأمین می‌شود.
مسأله فقط به کمبود منابع آب محدود نیست و باید بحران خاک هم در کنار مسأله کم‌آبی مورد توجه قرار گیرد اما چنانکه باید بحران خاک در ایران تا امروز مورد توجه قرار نگرفته است.
کلانتری درباره بحران خاک به ایسنا گفته است: «در زمینه خاک همچنان در بحران قرار داریم و وزارت کشاورزی باید در این‌باره پاسخگو باشد، چراکه برنامه‌های توسعه‌ای ایران بر مبنای حفاظت از منابع پایه نوشته نشده است.» او شعارهای خودکفایی در محصولات کشاورزی را یکی از مهم‌ترین عوامل نابودی آب و خاک در ایران دانسته و گفته است که این تفکرات باعث می‌شود که همه منابع کشور از آب تا خاک و پوشش گیاهی از بین برود و در واقع ما نباید تسلیم همه توصیه‌های تصمیم‌گیران باشیم و به هر قیمتی مانند از بین رفتن و فرسوده شدن خاک، تولید را افزایش دهیم.
درهمین حال وزارت کشاورزی خاک قابل کشت ایران را ٥٠میلیون هکتار اعلام کرده اما بحران آب موجب شده است که بخش عمده‌ای از این خاک شور و غیرقابل استفاده شود. براساس مطالعات انجام‌شده در پژوهشکده‌های تخصصی آب و خاک چیزی حدود ٤٤,٥میلیون هکتار از کل خاک‌های ایران شور شده است. علی‌مراد اکبری، معاون آب و خاک وزیر جهاد کشاورزی در این‌باره می‌گوید: «در حدود ۵۰میلیون هکتار از اراضی کشور اگر آب وجود داشته باشد، قابلیت توسعه کشاورزی را دارند، ولی با توجه به محدودیت منابع آب ما چنین ظرفیتی نداریم که از این ۵۰میلیون استفاده کنیم.
درحال حاضر اراضی در چرخه تولید ما ۱۸.۵میلیون هکتار است، که از این میزان حدود ۸.۵میلیون هکتار آن آبی و حدود ۱۰میلیون هکتار آن دیم است؛ بنابراین از حدود ۳۲میلیون هکتار از اراضی قابل کشت به دلیل محدودیت منابع آب نمی‌توانیم استفاده کنیم. فقط ١٨.٥میلیون هکتار از زمین‌های ایران برای کشاورزی مورد استفاده قرار گرفته است که البته این زمین‌های کشاورزی در دهه‌های اخیر باز هم کوچک‌تر شده‌اند و با تغییر کاربری به ١٦میلیون هکتار رسیده‌اند. از این ١٦میلیون هکتار تنها ١.٣میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی ایران مرغوب است.
به گفته منوچهر گرجی، رئیس انجمن علوم خاک، ایران ١٦٥میلیون هکتار وسعت دارد و وسعت تمام زمین‌های کشاورزی که در طول تاریخ غذای ایرانی‌ها را تأمین کرده‌اند، هرگز به بیشتر از ١٨,٥میلیون هکتار نرسیده است. گرجی می‌گوید که بیشتر این زمین‌های حاصلخیز در کناره شهرها و روستاهای ایران قرار دارد که همین خاک‌های حاصلخیز هم به سرعت تغییر کاربری داده می‌شود و به ویلا و برج تبدیل می‌شود. او تأکید می‌کند که زمین برای ساخت مسکن در ایران فراوان است اما زمین خوب برای کشاورزی و تأمین غذایمان نداریم و ساخت‌وساز در این زمین‌های حاصلخیز موجب نابودی آنها می‌شود.
بنا به گفته گرجی بخش قابل توجهی از خاک ایران شور یا سنگلاخی است و برای کشاورزی مناسب نیست و خاک درجه دو و سه‌ای که هم‌اکنون در آن کشاورزی انجام می‌شود، مواد غذایی کافی ندارد و به همین دلیل است که محصولات غذایی که در ایران تولید می‌شود، فاقد روی و آهن کافی است. این موضوع سبب شده است وزارت بهداشت اعلام کند که جمعیت قابل توجهی از زنان ایرانی دچار فقر آهن و روی هستند.
رئیس انجمن علوم خاک ایران توضیح می‌دهد بخش قابل توجهی از خاک ایران هم به دلیل کم‌آبی دچار شوری شده است و بخشی دیگر دچار آلودگی‌های نفتی و آلودگی با معادن سرب و جیوه است. از این گذشته فرسایش خاک در ایران موجب بروز ریزگردها و طوفان‌های نمکی شده است و این مسأله نه‌تنها آلودگی هوا را به دنبال داشته است که ذرات خاک ایران را کیلومترها دورتر از مرزهایمان می‌برد و به فرسایش خاک در ایران دامن می‌زند.
