دانش کشاورز : سم شناسی

ویژگی ها و خواص یک سم کامل

۱سم مورد نظر، با غلظت توصیه شده بر روی آفات و بیماریها و علفهای هرز اثر قطعی داشته باشد
۲مصرف سم، با غلظت توصیه شده، برای انسان، دام و پرندگان، بی خطر یا کم خطر باشد
۳بر روی حشرات مفید، سمیت کمتری داشته باشد
۴در مقابل شرایط جوی، به اندازۀ کافی دوام داشته باشد و اثر حشره کشی یا قارچکشی آن برای مدت معینی حفظ شود. ضمناً دوام آن در حدی نباشد که مدتی طولانی در طبیعت باقی بماند و سپس وارد زنجیرۀ غذایی شود
۵در نباتات، با غلظت های توصیه شده، ایجاد گیاهسوزی ننماید
۶در محصول، طعم و بوی نامطلوب باقی نگذارد
۷سم مورد نظر، قابلیت اختلاط با سایر سموم را داشته باشد
۸از نظر اقتصادی، ضمن مقرون به صرفه بودن دارای وسعت عمل زیادی باشد

طبقه‌بندی‌ بر‌حسب‌ اشکال ‌مختلف ‌سموم

سموم‌گردی
سمومی هستند که حالت پودری دارند و به سه شکل عرضه میشوند
‌گرد سمی‌یا ‌پودر ‌غیر‌قابل ‌حل‌ و‌تعلیق ‌در‌آب :‌ترکیبی است که بدون مخلوط
کردن با آب، مستقیماً به وسیله گردپاش ها پاشیده میشود
‌گرد‌قابل‌تعلیق‌در‌آب‌یا‌پودر‌و‌تابل:‌گردهای قابل تعلیق در آب حل نمیشوند، ولی ذرات ریز سم، مدتی در آب معلّق می مانند و به شکل دوغاب در میآیند، که اصطلاحاً این حالت مایع را «سوسپانسیون» گویند.
‌گردهای‌قابل‌حل‌در‌آب:‌این نوع سموم، به راحتی در آب حل میشوند و محلول یکنواختی به وجود می آورند

سموم‌محلول
سمومی هستند که به صورت مایع غلیظ اند و به سه شکل زیر عرضه میشوند
‌مواد‌غلیظ‌قابل‌حل‌در‌آب :  سمومی هستند که کاملا در آب حل میشوند
‌سوسپانسیون:‌به محلولی اطلاق می شود که ذرات خیلی ریز سم، در یک مایع (آب یا حلال دیگر) با غلظت زیاد پراکنده باشد.
‌امولسیون‌غلیظ:‌سمومی هستند که در یکی از  حلالهای روغنی، به صورت امولسیون غلیظ در می آیند و مادۀ سمی به صورت ذرات خیلی ریز در داخل مایع دیگر پراکنده است

سموم‌تصعیدی
به سمومی گفته میشود که پس از خروج از ظرف خود و قرار گرفتن در مجاورت هوا، به حالت گاز در میآیند.
این سموم، به شکل قرص (قرص فستوکسین،) فشنگ (فشنگ لیندین،) خمیر (خمیر آنتی تارلو) و یا به حالت مایع تحت فشار در داخل کپسول (کپسول متیل برومید) به بازار عرضه میشوند.

سموم‌دانه‌ای گرانول

سمومی هستند که به صورت دانه های بسیار ریز و گرد، با قطر حدود یک میلیمتر ساخته شده است. روی این دانه های گرد، مادهای شبیه خاک رس میچسبد و وقتی در جای مرطوب قرار گیرد، آب را جذب میکند و متورم میشود و پس از چند ساعت می ترکد و ماده سمی را به اطراف پخش میکند

طعمه ‌مسموم
این سم ازاختلاط موادغذایی با سموم مختلف، تهیه میشود. برای هر نوع آفتی، طعمه مسموم خاصی تهیه میگردد؛ طعمه تهیه شده از فسفر دو زنگ

‌ طبقه‌بندی‌سموم‌بر‌حسب‌نوع‌آفات ‌و‌ عوامل ‌بیماری‌زای‌گیاهی

Insecticides حشره کشها
Acaricides کنه کشها
Rudenticides موش کشها
Fungicidesقارچ کشها
Herbicidesعلف هرزکشها
Nematicides نماتدکشها
Mulluscicidesنرمتن کشها

طبقه‌بندی‌سموم‌بر‌اساس نحوه ی تأثیر

 سموم‌تماسی
این سموم، بر اثر تماس با سطح خارجی بدن حشرات، آنها را مسموم می کنند و از بین میبرند
سموم‌گوارشی
این نوع سموم، از راه دستگاه گوارش، در حشرات تأثیر می کنند و سبب مسمومیت و مرگ آنها میشوند. سموم گوارشی را برای از بین بردن حشراتی مانند ملخ، آبدزدک و لاروهای برگخوار، که قطعات دهانی ساینده دارند، به کار میبرند.
سموم تنفسی
سمومی هستند که به سهولت در مجاورت هوا بهصورت گاز در می آیند و از راه دستگاه تنفس وارد بدن آفت میشوند و اثر میکنند؛ مانند گاز فسفید آلومینیم.

‌ طبقه‌بندی‌سموم‌بر‌حسب‌میزان ‌نفوذ‌ در‌گیاه

• سموم‌سطحی:
این سموم، فقط در سطح اندام گیاه میزبان آفت، پخش میشوند و در بافت نفوذ نمیکنند.
• سموم‌نفوذی:
به سمومی اطلاق میشود که در محل پاشیدهشدن، به داخل بافت گیاه نفوذ میکنند، ولی وارد آوندها نمیشوند
• سموم‌سیستمیک:
به سمومی گفته میشود که پس از پاشیدهشدن روی گیاه، وارد شیرۀ نباتی میگردند و به سایر قسمتهای گیاه نیز میرسند

آشنایی با اصطلاحات مندرج در برچسب قوطی های سم

بر روی برچسب قوطی یا سموم مختلف معمولاً موارد و اصطلاحات زیر نوشته شده است
‌ مادە ‌موثره
به ترکیبات شیمیایی اطلاق میشود که در یک نوع سم تجارتی به مقدار کافی وجود دارند و دارای خاصیت آفتکشی اند.
مانند دیازینون  %۶۰امولوسیون، یعنی، دارای  ۶۰درصد مادە ‌موثره سمی و ۴۰ درصد مواد همراه غیر سمی است.
‌ مواد‌همراه
مواد همراه، قابلیت حل شدن و چسبندگی محلول را افزایش میدهد و به عنوان ترکیبات امولسیون کننده خیس کننده و پخش کننده عمل می نمایند و باعث رنگین شدن سم نیز میگردند.

مقدار درجه سمیت LD50
عبارت است از مقدار سم خالص بر حسب میلی  گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، که باعث مرگ حداقل %۵۰جانوران مورد آزمایش میشود.
هر چه عددLD50یک سم کوچکتر باشد، درجه سمیت آن بیشتر است برعکس، هر قدر این عدد بزرگ تر باشد، درجه سمیت آن کمتر است

تقسیم‌بندی‌سموم ‌بر‌مبنای ‌درجه‌سمیت

 سموم‌فوق‌العاده‌خطرناک:
 LD50دهانی  ۰ تا  ۵۰ و پوستی  ۰تا  ۲۰۰میلیگرم بر کیلوگرم
سموم‌با‌خطر‌متوسط:
LD50دهانی  ۵۱ تا  ۵۰۰ و پوستی  ۲۰۱تا  ۲۰۰۰میلیگرم بر کیلوگرم
سموم‌کم‌خطر:
LD50دهانی  ۵۰۱ تا  ۵۰۰۰ و پوستی  ۲۰۰۰تا  ۲۰۰۰۰میلیگرم بر کیلوگرم
سموم‌بی‌خطر:
LD50دهانی ۵۰۰۰ و پوستی  ۲۰۰۰۰میلیگرم بر کیلوگرم

تعریف‌:LC50
عبارت است از غلظت کشنده سم برای %۵۰حیوانات مورد آزمایش و بر حسب میکروگرم در لیتر بیان میشود.
LC50در خصوص میزان سمیت سموم تدخینی به کار میرود
‌

دورۀ‌ کارنس
عبارت از مدت زمانی است که سم میتواند بعد از سم پاشی، سمیت خود را حفظ کند. این مدت، در سموم مختلف متفاوت است.

باقی‌مانده‌سموم

۱CCPRیا کمیته باقیمانده سموم کدکس میباشد. یکی از وظایف این کمیته تعیین حداکثر باقیمانده سموم در موادغذایی می باشد. کلیه کشورها در صورتی اجازه ورود محصولات کشاورزی را میدهند که این محصول دارای تأییدیه معتبر از یکی از آزمایشگاههای مورد تأیید کدکس، باشد. این مهم برای بسیاری از کشورهای پیشرفته و پیشرو مورد توجه قرار دارد.

• باقیمانده سموم روی محصولات کشاورزی به صورت PPMیک میلیونیوم نشان میدهند.
• اکثر سموم شیمیایی سرطانزا و تومورزا هستند و وجود انواع سرطان ها در جوامع امروز زنگ خطری در این زمینه است.
• این نوع مسمومیت ها در اثر مصرف متوالی مقادیر جزئی باقیمانده سموم در موادغذایی به وجود می آیند.

آشنایی با زمان مصرف

نکته ای که باید قبل از تهیه محلول سم و آغاز سمپاشی مورد توجه قرار گیرد، مشخص کردن زمان مناسب سمپاشی است. سمپاشی در زمان نامناسب، نه تنها موجب بهبود کیفیت و کمیت محصول نمیگردد، بلکه میتواند با از بین بردن دشمنان طبیعی آفت مورد نظر موجب طغیان آفت در زمانی دیگر گردد و یا آلودگی های زیستمحیطی ایجاد نماید. بنابراین بهتر است قبل از آمادهشدن برای سمپاشی، زمان مناسب مصرف سموم را مشخص کنید. به این منظور به دو نکته زیر توجه نمایید

الف)‌مرحله‌حساس‌آفت‌به‌سم:
هر آفتی در مرحلهای از زندگی خود نسبت به سمومحساستر میشودو سمپاشی در این زمان بیشترین کارایی را خواهد داشت. برای مثال با شناخت چرخۀ زندگی کرم ساقهخوار برنج درمییابیم لاروهایی که تازه از تخمها خارج شده اند ابتدا تغذیه از برگهای برنج را آغاز مینمایند. پس از مدتی نحوۀ تغذیۀ آنها عوض میشود و با سوراخ کردن ساقه برنج وارد آن میشوند و در داخل آن شروع به تغذیه و رشد مینمایند. بنابراین بهترین زمان سمپاشی این آفت، بلافاصله پس از خروج لاروهای جوان از تخم و قبل از ورودشان به داخل ساقه است. زیرا پس از ورود لاروها به ساقه، دیگر سم اثر چندانی روی آنها نخواهد داشت
ب)‌مناسب ‌بودن ‌وضعیت‌ جوی:
هنگامی که اقدام به سمپاشی میکنید باید نسبت به نحوۀ زندگی آفت از یک طرف و وضعیت آب و هوایی منطقه از طرف دیگر آگاهی کامل داشته باشید، زیرا باید موقعی عملیات سمپاشی صورت گیرد که وضعیت آب و هوایی مناسب باشد؛ یعنی احتمال بارندگی، که موجب شستوشوی سم از سطح گیاه میگردد، وجود نداشته باشد. همچنین هوا زیاد سرد یا گرم نباشد، زیرا در دمای بالا یا پایین کارایی سم کاهش مییابد. دیگر اینکه باد نوزد چون باد و طوفان قطرات محلول سم را از سطح گیاه دور میکند، ضمن اینکه احتمال ورود سم به بدن کارگر سمپاش بیشتر میشود.

برای تهیه محلولهای سمی از سموم امولسیون، با نظارت مربی خود حجمی از سم را با استفاده از پیمانه های مدرج یا ظروف مناسب دیگر، با کمی آب مخلوط کنید و سپس تا رسیدن به غلظت توصیه شده روی برچسب سم، آب اضافه نمایید.برای تهیۀ محلولهای سمی از پودر وتابل، باید مقدار لازم سم را با توجه به نسبت توصیه شده روی برچسب سموم با ترازو وزن نمایید و بعد از آن با مقداری آب خیس کنید، سپس آب لازم را اضافه نمایید تا مخلوط یکنواختی بهدست آید.
برای سمپاشی، معمولاً از نسبت «در هزار» استفاده میشود. بدیهی است در استفاده از آب به میزان  ۱۰یا  ۱۰۰لیتر یا هر مقدار که باشد می ً توان با یک تناسب ساده مقدار سم مورد نیاز را محاسبه کرد. مثلا اگر مقدار مصرف سم. در هزار توصیه شده باشد مقدار سمی که در یک ظرف۲۰لیتری باید ریخته شود به صورت زیر محاسبه میگردد:

میزان‌سم‌مورد‌نیاز‌ به ‌گرم‌ یا‌‌ سی سی= ‌غلظت‌سم‌ نسبت‌در‌هزار‌ × ‌حجم‌ سم‌پاش مورد‌استفاده‌ به ‌لیتر

مثلا اگر غلظت سم توصیه شده ۲/۵در هزار و حجم سمپاش مورد استفاده  ۱۰۰لیتر باشد مقدار سم مورد نیاز به طریق زیر محاسبه میشود:

گرم یا سی سی ۱۰۰×۲/۵ =۲۵۰
مقدار آب لازم برای هر هکتار، بسته به نوع سمپاش، روش سمپاشی و ارتفاع گیاه، متفاوت است. جهت تعیین این میزان، قبل از سمپاشی مقدار مشخص و کوچکی از مزرعه (مثلا ۱۰۰مترمربع) معمولی را با آب، سمپاشی نمایید تا میزان آب لازم برای سمپاشی این حجم کوچک به دست آید. سپس مقدار آب لازم برای ۱هکتار را با یک تناسب ساده محاسبه نمایید، به این عمل اصطلاحاً «کالیبراسیون» میگویند. سپس مقدار سم توصیه شده برای هر هکتار را در میزان آب لازم برای سمپاشی ۱هکتار مخلوط و سپس سمپاشی نمایید.

نگهداری سموم

انبار سموم، باید دور از ساختمان ِ های مسکونی قرار گیرد و در آن دارای قفل باشد
انبار سموم باید دارای تهویه کافی بوده و نسبتاً تاریک، خشک و خنک باشد
از نگه داری سموم مخلوط با آب در انبارها خودداری گردد، زیرا خاصیت خود را تدریجاً از دست میدهند از نگهداری سموم گردی در انبار مرطوب، خودداری شود سموم قارچکش، به علّت اینکه زود تجزیه می شوند و خاصیت خود را از دست میدهند، باید به سرعت مورد استفاده قرار گیرند

نکات مفید در انجام سمپاشی

• استفاده از آب مناسب (PH و EC مناسب)

آبی که دارای PH و EC بالایی باشد به هیچ وجه برای سم پاشی و محلول دهی مناسب نیست زیرا سم و کود در این آب به خوبی حل نخواهد شد حتی در شرایطی امکان سوزندگی نیز وجود دارد از این رو برای پایین آوردن EC باید از آب شیرین کن استفاده کرد و برای کم کردن PH از اسید ها که به آنها PH کنترلر می گویند.

EC مناسب برای این منظور باید زیر ۵/۰ میلی موس باشد و تا ۱ میلی موس قابل قبول است که اکثر آب های کشاورزی دارای چنین آبی هستند و اگر بیش تر باشد آب مزه شوری میدهد از این رو می‌توان به راحتی آن را تشخیص داد.

PH مناسب در سم پاشی و محلول پاشی بین ۵/۵ تا ۶/۵است که بیشتر آب های ایران PH بالای ۷ الی ۹ دارند از این رو حتما باید از PH کنترلر ها استفاده کرد زیرا بیشترین مشکل در سم پاشی و محلول پاشی در کشور ما به دلیل رعایت نکردن این نکته بسیار ساده می‌باشد.

برای اندازه گیری میزان EC و PH از دستگاه EC متر و PH متر استفاده می شود و در روش صحیح سمپاشی بسیار اهمیت دارند.

•  استفاده از سورفکتانت ها

سورفکتانت ها موادی هستند که کشش سطحی محلول سم یا کود را بالا می برند و باعث چسبندگی آنها به سطح برگ یا ساقه و اجزای گیاه و همچنین آفات می شود از این رو کارایی مصرف ، میزان جذب و سرعت نفوذ از طریق روزنه های برگ در آفت کش ها و کود ها را بالا می برد.

• زمان مناسب سم پاشی و محلول پاشی

سمپاشی باید زمانی انجام شود که آفت به آستانه زیان اقتصادی رسیده باشد مثلا در گلخانه ها لزومی ندارد تا زمانی که حشره رویت نشده سم پاشی انجام داد زیرا می توان با ایزوله کردن گلخانه و سمپاشی کلی، قبل از کشت، گلخانه را عاری از هرگونه آفات و بیماری نمود و در ادامه از ورود آفات به داخل جلوگیری کرد. و یا زمانی که هر ساله پیش بینی میشود آفات به مزارع و باغات هجوم می آورند مثلا در باغات میوه می توان در زمان خواب درختان از سم پاشی هایی جهت ضد عفونی کردن و در ابتدای فصل رشد با استفاده از سموم سیستمیک و قوی جهت پیشگیری و مبارزه با آفات استفاده کرد ( سموم زمستانه ).
از این رو گیاه در زمان باردهی مورد هجوم آفات و بیماری ها قرار نگرفته و لازم به استفاده از سموم نمی باشد به این ترتیب دوره کارنس سموم نیز رعایت می‌شود.منظور از زمان مناسب سم پاشی استفاده سموم و محلول دهی در ساعات خنک و مرطوب روز می باشد به طوری که دمای هوا زیر ۲۷ درجه سانتی گراد و گیاه نباید دچار تشنگی باشد.
مثلا برای سموم سیستمیک در ساعات اولیه روز توصیه می شود، زیرا زمان سم پاشی هوا خنک و نور کم می باشد و بلافاصله بعد از سم پاشی و تابش نور خورشید، سموم با شیره گیاهی شروع به حرکت در گیاه می‌کند. و یا سم پاشی سموم تماسی شب ها انجام می شود زیرا روزنه ها بسته هستند و سموم وارد گیاه نمی شود و گیاه دچار تنش حاصل از سموم نخواهد شد علاوه بر آن سموم بیولوژیک مثل باکتری Bacillus thuringiensis نیز در ساعات پایانی روز انجام می‌شود تا این باکتری بتواند زمان کافی برای شروع فعالیت در هوای خنک را داشته باشد.

•  استفاده از ابزار مناسب برای سم پاشی و محلول پاشی

ابزار مناسب سم پاشی قیمت بالاتر و به همان اندازه کیفیت بالایی نیز دارند که این مزیت باعث می‌شود مقدار سم و آب کمتری در سم پاشی استفاده شود همچنین تاثیر سموم چندین برابر خواهد شد، مثلا سمپاشی که اندازه قطرات کوچکتر (۱ الی ۱۰۰۰ میکرون ) داشته باشد بسیار تاثیر گذار تر از یک نازل یا سمپاشی است که قطرات بزرگتری اسپری می‌کند، در نتیجه مقدار آب و سم کمتری مصرف می‌شود و پیرو آن هزینه ها بسیار پایین می‌آید. پس ابزاری که بتواند قطرات کوچکتری اسپری کند برای سمپاشی بسیار مناسب تر است.

مسمومیت ها و روشهای درمان آنها

سموم شیمیایی اگر به عمد یا اشتباه، بهوسیله انسان خورده شود و یا به هنگام سمپاشی در اثر کم توجهی وبی دقتی با بدن کارگر سمپاش تماس پیدا کند، یا مقدار زیادی استنشاق شود، موجب بروز مسمومیت میگردد.
این گونه مسمومیتها، به ویژه مسمومیت به وسیله سموم فسفره، برای انسان فوق العاده خطرناک و مرگ آفرین است

مسمومیت‌ به‌ وسیله ‌حشره‌کش‌های‌کلره:

 ایجادّ مسمومیت‌ از‌طریق‌گوارشی:‌سموم کلره، معمولاً کمتر ایجاد مسمومیت حاد می کنند و بیشتر خاصیت ذخیره شدن دارند و در بافتهای چربی، کبد و کلیهها انباشته می شوند و بعد از مدتی، ایجاد مسمومیت مزمن مینمایند. در صورتی که سم از راه دستگاه گوارش وارد شده باشد. اسهال و استفراغ، لرز، تشنج، تنگی نفس،عدم تعادل در حرکات و دل درد، از علایم مسمومیت خواهد بود. در موارد حاد مسموم تلف میشود.
ایجاد‌  مسمومیت ‌از ‌راه‌ پوستی‌ تماسی: ‌اگر محلولهای روغنی سم با پوست بدن تماس حاصل نمایند، به
سرعت جذب میشوند و ایجاد مسمومیت می کنند. این مسمومیت با علائم ظاهر میگردد: اختلال بصری، تارشدن دید، اختلال در حلق، سرفه و التهاب پوست.
ایجاد‌  مسمومیت‌از‌طریق تنفسی:تنفس پودر سموم کلره و یا بخار آن ( امولسیونهای روغنی و سوسپانسیونها،) سبب تحریک ششها و مجاری تنفسی میشود و موجب سرفه دایمی میگردد. لذا، موقع گردپاشی، حتماً باید از ماسک استفاده گردد. علایم این نوع مسمومیت، شبیه مسمومیت از راه پوست است

درمان :‌هرگاه سم، وارد معده شده باشد، باید معده و روده را با مسهلهای نمکی (یک لیوان آب نمک ولرم)شستوشو داد و از مصرف مسهلهای روغنی، باید اجتناب کرد؛ زیرا این مواد، جذب سموم کلره را تسریع میکنند. چنانچه آلودگی پوستی ایجاد شده باشد، فوراً قسمتهای آلوده را باید با آب و صابون شستوشو کرد.
مسمومیت‌به ‌وسیله ‌حشره‌کش‌های ‌فسفره
ترکیبات فسفره  اغلب سبب مسمومیت های حاد می شوند. با توجه به اینکه، سموم فسفرۀ مورد استفاده در دفع آفات زیادند، لذا از تقسیم بندی آنها بر حسب درجه سمیت، خودداری میشود. برای این کار میتوان در موقع استفاده، به مقدار درجه سمیت،  LD50که روی هر قوطی سم نوشته شده توجه کرد.
علائم مسمومیت :‌سرگیجه، احساس تنگی و فشردگی در سینه، که معمولاً ۲تا  هشت ساعت بعد، این علایم را در پی خواهد داشت: حالت تهوع، استفراغ و اسهال، دل درد، ترشح زیاد بزاق، تعریق، تشنج، پایین آمدن فشار خون، انقباض مردمک چشم و اغما، که گاهی منجر به مرگ میشود.
درمان: در مسمومیت با سموم فسفره، باید فوراً به پزشک مراجعه نمود، قبل از مراجعه به پزشک، میتوان کارهای زیر را انجام داد:
در مسمومیت گوارشی، یک قاشق غذاخوری نمک را در یک لیوان آب گرم حل نمایند و به مسموم بخورانند و او را وادار به استفراغ کنند. این عمل را آنقدر باید ادامه داد تا مایع دفع شده از استفراغ، کاملا بیرنگ شود. در مسمومیت با سموم فسفره، هرگز نباید به مسموم، موادی نظیر شیر یا کره و یا دیگر مواد چربی خورانده شود .در مسمومیتهای پوستی، باید قسمتهای آلوده را با آب و صابون شستوشو داد، در صورتی که سم، با چشم تماس پیدا کند باید حداقل به مدت ۱۵دقیقه چشمها را در آب تمیز و بدون صابون شستوشو داد.
مسمومیت‌ناشی‌از‌کاربامات‌ها:
کاربامات ها در مقایسه با سموم فسفره، خطر کمتری دارند، علایم مسمومیت و نحوۀ درمان مسمومیت این سموم، تقریباً، همانند سموم فسفره است.
مسمومیت‌ناشی‌از‌پیرتروئیدها: سمیت پیرتروئیدها، کمتر از سموم فسفره است و عموماً  مسمومیت ناچیزی در پستانداران ایجاد میکنند.
نشانه های مسمومیت عبارت اند از: تشنج، ضعف عضلات، ناهماهنگی حرکات و لرز.
• درمان:‌قبل از مراجعه به پزشک، باید مسموم را وادار به استفراغ کرد