دانش کشاورز : نتیجه آزمایش خاک را باهم بخوانیم

تفسیر آزمایش خاک کشاورزی

تفسیر آزمایش خاک کشاورزی با توجه نتایج آنالیز های کیفی خاک مانند ph ، سمیت منگنز، سمیت آلومینویم ، میزان اسیدیته ، ظرفیت تبادل کاتیونی ، مقدار نیتروژن ، مقدار فسفر، غلظت پتاسیم ، میزان شوری و سایر پارامتر ها می باشد.  تفسیر آزمایش خاک کشاورزی منوط به اندازه گیری دقیق پارامتر های فوق بوده و تطبیق این نتایج با میزان استاندارد های ذکر شده بین المللی می باشد.

هدف از انجام آزمایش خاک

• بهینه سازی رشد گیاه
• آگاهی از کمبود ها و بیش بود ها
• برنامه ریزی دقیق تغذیه

در اینجا به جزئیات اندازه گیری شده در یک نمونه آنالیز خاک می پردازیم :

pH  واکنش خاک  : اشاخص پی اچ ، اندازه گیری میزان اسیدیته و میزان قلیائیت بمنظور بیان میزان فعالیت یون های هیدروژن و هیدروکسید موجود در نمونه خاک می باشد. هر دو این یون ها یعنی هیدروژن و هیدروکسید فعالیت شیمیایی بالای دارند.وقتی فعالیت شیمیایی آنها به پایین ترین میزان خود می رسد که میزان پی اچ خاک حدود ۷ باشد، خاک خنثی دارای واکنش ۷ است . واکنش کمتر از ۷ نشان دهنده اسیدی بودن خاک و بیشتر از ۷ نشان دهنده قلیایی بودن خاک است . اغلب گیاهان در محدوده واکنش خاک بین ۶ تا ۸ به خوبی رشد می کنند . کمبود عناصر میکرو به ویژه آهن و روی می تواند در خاکهایی با واکنش بیش از ۸ اتفاق بیافتد به ویژه در برخی گیاهان حساس تر مانند افرا ، بلوط ، انگور ، سیب و به در pH بالاتر از ۶ کمبود آهن به تدریج رخ می دهد. پی اچ شاخص مهمی در ارزیابی شیمیایی محیطی خاک می باشد که بعنوان یک راهنما برای میزان پایداری خاک مورد بهره برداری قرار می گیرد.  PH خاک همچنین شاخصی برای فرآيند های شیمیایی است که در خاک در حال وقوع است. بر اساس جدول زیر می توان میزان پی اچ برای تفسیر آزمایش خاک کشاورزی را ارائه داد.

میزان پی اچ در مقادیر مختلف باید کاهش و یونیزه شدن کاتیون ها و آنیون ها موجود در محلول خاک می شود. به این منظور شاخص پی اچ برای این کار معیار بسیار مناسبی می باشد. به طور یک راهنمای کلی مقدار محلول بودن یا نبودن پارامتر های زیر به طور قابل توجهی به پی اچ بستگی دارد و پارامتر های زیر در پی اچ های زیر کاهیده می شود.

فسفر در پی اچ کمتر از ۵ و پی اچ بین  ۸٫۵ تا ۹٫۵

نیتروژن در پی اچ کمتر از ۵ و پی اچ بزرگتر از ۹

پتاسیم در پی اچ کمتر از ۵

سولفور در پی اچ کمتر از ۵

کلسیم در پی اچ کمتر از ۵ و پی اچ بزرگتر از ۹

منیزیوم در پی اچ کمتر از ۵ و پی اچ بزرگتر از ۹

آهن در پی اچ کمتر از ۷٫۵

منگنز در پی اچ کمتر از ۴٫۵ و پی اچ بزرگتر از ۸

مولبدینیوم در پی اچ کمتر از ۵٫۵

آهن در پی اچ بزرگتر از ۵٫۵

CEC تبادل کاتیونی : پنج مورد از عناصری که بیشترین تبادل را در خاک دارند عبارتند از کلسیم ، مینزیم ،سدیم ، پتاسیم و آلومینویم. این پارامتر های مقداری از عدد ظرفیت تبادل یونی (CEC)  می باشد. مقادیر پارامتر های فوق برای خاک به شرح زیر می باشد.

EC  هدایت الکتریکی  :  غلظت نمک در محلول خاک بر اساس اصل توانائی نمک در هدایت الکتریکی عصاره اشباع خاک با هدایت سنج الکتریکی تعیین می گردد یابه عبارتی شوری خاک را براساس پارامتری بنام E.C. یا قابلیت هدایت الکتریکی مشخص میکنند. هدایت الکتریکی (ECe) یا گاهی اوقات ( EC) بر حسب دسی زیمنس بر متر (dsm-۱ )اندازه گیری می شود. واحد قدیمی تر اندازه گیری ، میلی موس برسانتی متر بود . هدایت‌سنج الکتریکی ، دستگاهی است که قابلیت هدایت الکتریکی محلول خاک یا (E.C) را اندازه‌گیری میکند . این شاخص میزان نمک های محلول در خاک یا در واقع شوری خاک است. میزان بالای نمک در خاک مانع از جوانه زنی بذور و رشد مناسب گیاه می شود . گیاهان مختلف مقاومت متفاوتی نسبت به شوری دارند . عموماً اگر EC بین صفر تا ۲ باشد ، اثر شوری بسیار ناچیز و خاک از این لحاظ مطلوب است . اگر EC بین ۲ تا ۴ باشد،‌ شوری ممکن است گیاهان حساس را تحت تاثیر خود قرار دهد . در EC بین ۴ تا ۸ ، محصول و رشد اغلب گیاهان محدود می شود و اگر EC بین ۸ تا ۱۶ باشد ، فقط گیاهان مقاوم می توانند رشد کنند و اگر EC بیش از ۱۶ باشد ، تعداد بسیار کمی از گیاهان بسیار مقاوم قابلیت رشد دارند . pH بیشتر از ۸/۲ همراه با شوری متوسط به بالا EC بیشتر از ۲ تا ۴  نشان دهنده مشکل سدیم اضافه درخاک است که این موضوع می تواند به کمک تعیین نسبت جذب سدیم تایید شود .

نیتروژن (N) : میزان نیتروژن در دسترس گیاه اغلب به وسیله اندازه گیری میزان نیتروژن نیتراتی در چند ده سانتی متری رویین خاک تعیین می گردد که عمدتاً مجموع نیترات موجود در صفر تا ۳۰ سانتی متری و ۳۰ تا ۶۰ سانتی متری سطح خاک است . این دو سطح از آن رو استفاده می شوند که نیتروژن نیتراتی ، فعال است و در داخل خاک همراه با آبیاری یا بارندگی حرکت می کند . توصیه مصرف نیتروژن بستگی به میزان موجود در خاک ، گیاه مورد نظر (چمن ، درخت یا درختچه)، نتیجه مورد انتظار و تاریخچه محل (گیاه کشت شده قبلی ، حذف باقیمانده های گیاه قبلی و کاربردهای قبلی کودهای نیتروژنی و آلی) دارد.

فسفر (P): این عنصر به صورت واحد در میلیون (پی پی ام) و گاهی واحدهای دیگر بیان می شود که برابر با گرم فسفر در دسترس به ازای یک میلیون گرم خاک است. اگر میزان فسفر خاک خیلی کم یا کم باشد باید فسفر به خاک افزوده شود . اگر آزمایش نشان دهنده فسفر خیلی زیادی درخاک باشد ، گاهی به دلیل استفاده از مقادیر زیاد کودهای شیمیایی یا دامی است که ممکن است منجر به عدم تعادل عناصر غذایی در گیاه گردد.

پتاسیم (K) : آزمون پتاسیم خاک نشان دهنده میزان پتاسیم موجود درخاک برای تامین نیاز گیاه در طی فصل رشد است . تفسیر نتایج این آزمایش نیز همانند مورد فسفر است.

درصد مادۀ آلی ( OM ) : که معمولاً به صورت کربن آلی (OC) بیان می شود. میزان مواد آلی بیان کنندۀ میزان حاصلخیزی خاک است، ولی اگر ریشۀ گیاهان و علف های هرز هم در نمونه باشند موجب نشان دادن غیر واقعی کربن آلی می شود. در خاک های حاصلخیز میزان کربن آلی واقعی باید از ۱% بیش تر باشد ولی در اغلب خاک های زراعی میزان مواد آلی حدود ۰٫۵% یا کم تر است. مصرف بی مورد کودهای نیتروژن دار موجب کاهش مواد آلی می شود، به همین دلیل در توصیۀ کودهای نیتروژن دار، توجه به میزان مواد آلی خاک ضروری است. این مواد نه تنها عناصر غذایی مانند نیتروژن و گوگرد را برای رشد گیاه فراهم می سازند ، بلکه شرایط فیزیکی خاک را هم بهبود می بخشند . خاک های اغلب مناطق ایران به شدت از نظر میزان مواد آلی فقیر هستند و باید استفاده از این مواد در برنامه های تغذیه ای لحاظ گردد.

بافت خاک ( Soil Texture ) یا درصد ذرات تشکیل دهندۀ خاک : بافت خاک همان چیزی است که هر کشاورزی که بیل به زمین می زند و به خاک نگاه می کند، آن را می بیند نه چیزی دیگر: نرمی خاک، تختی خاک، سبکی خاک، سنگینی خاک، حاصلخیزی و ضعیفی خاک همه و همه در نگاه اول مربوط به بافت است. آن چه که آزمایشگاه به شما اعلام می کند عبارت از سه عدد است که جمع آن ها ۱۰۰ می شود و عبارت است از درصد شن (Sand) ، درصد لایی (Silt) و درصد رس (Clay) که بسته به مقدار آن ها، خاک بافت خاصی را به خود می گیرد. این شاخص ، کلاس (طبقه) خاک را نشان می دهد. خاک های شنی (شنی، شنی لومی، لومی شنی ( دارای ظرفیت نگهداری آب و مواد غذایی کمتری هستند. در مقابل این ها ، خاک های سنگین رسی ( رس ، سیلتی رسی ، لومی رسی و سیلتی لومی رسی ) هستند که عموماً به سختی زهکشی می شوند و در معرض فشرده شدن قرار دارند . افزودن مواد آلی ، قابلیت خاک های شنی را در حفظ آب و مواد غذایی و قابلیت خاک های سنگین رسی را برای زهکشی بهتر و مقاومت به فشردگی ، بهبود می بخشد . خاک لومی یک خاک ایده آل است که دارای نسبت متعادلی از رس ، شن و سیلت است . اغلب خاک های کشور دارای رس بالایی هستند (بیش از ۲۰ درصد) و عملاً جزء خاک های سنگین محسوب می شوند و در مدیریت کوددهی آن ها باید دقت کافی شود . استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی باعث از بین رفتن ساختمان خاکدانه ها می شود و مشکل زهکشی این خاک ها را افزایش می دهد . این اتفاق در بسیاری از زمین های چمن کاری شده ورزشی و غیر ورزشی که کوددهی غیراصولی دارند و در بیشتر اوقات فقط از کودهای نیتروژنه برای تغذیه چمن ها استفاده می شود به زودی اتفاق می افتد و نتیجه آن فشردگی خاک و کچلی چمن است.

SP  درصد اشباع : میزان آبی که صد گرم خاک می گیرد تا اشباع شود (البته این عدد به مهارت آزمایش کننده هم بستگی دارد). در اختیار داشتن SP تعیین برنامه های آبیاری و کوددهی و نوع کشت کمک می کند. میزان SP در درجۀ اول به بافت خاک بستگی دارد، ولی میزان مواد آلی و گچ و نمک ها هم در نتیجۀ SP مؤثر است.

درصد آهک (T.N.V): این شاخص نشان دهنده حضور یا عدم حضور کربنات ها در خاک است . وجود صفر تا ۳ درصد آهک حد قابل تحملی برای بیشتر گیاهان است و بیش از ممکن است برای گیاه مشکل ساز باشد. یکی از مشکلات بزرگ در خاک های آهکی که در بیشتر مناطق مرکزی ایران وجود دارد ، کمبود آهن آهک انگیخته است که بسیاری از درختان فضای سبز مانند چنار، اقاقیا و غیره به آن حساس هستند.

درصدگچ CaSO4 (Gypsum )

اندازه گیری عناصر میکرو خاک شامل Fe, Cu, Zn, Mn

روی (Zn) : کمبود روی بویژه در مواردی که خاک رویی در طی عملیات عمرانی و فعالیت های تسطیح برداشته شده است ایجاد می شود . اگر کمبود یا حد آستانه ای روی در خاک مشخص شد، حتماً با استفاده از کودهای حاوی روی باید مشکل را برطرف نمود . در موارد شدیدتر و در زمانی که علائم بر روی درخت نیز دیده می شود باید به کمک محلول پاشی سولفات روی کمبود را جبران نمود.

آهن (Fe) : کمبود آهن یک مشکل بسیار رایج در خاک های مناطق مرکزی ایران است . بسیاری از گیاهان به کمبود آهن حساسیت دارند و اگر میزان آهن در خاک کمتر از ۵ قسمت در میلیون باشد ، باید از کود دهی حاوی آهن استفاده نمود. در بسیاری از موارد حتی استفاده از سولفات آهن نیز در خاک برطرف کننده مشکل نیست و باید از کلات آهن و یا سایر روش ها برای جبران کمبود آهن استفاده کرد.

مس (Cu) و منگنز (Mn) : کمبود مس و منگنز معمولاً کمتر از عناصر میکروی قبلی دیده می شود. ولی اگر آزمایش ها نشان دهنده کمبود این عناصر بود ، بهتر است قبل از استفاده از آن در سطح وسیع ، به صورت آزمایشی در سطحی کوچک استفاده شود تا معلوم شود آیا پاسخ مشخصی به مصرف کودهای حاوی آن ها از سوی گیاه دیده می شود یا خیر.

گوگرد (سولفات ، S ) : کمبود گوگرد عموماً ممکن است در مناطقی اتفاق بیفتد که آب آبیاری کاملاً پاک و شیرین دارند . در شرایط کمبود گوگرد ، کاربرد کودهای حاوی گوگرد ضروری است . لازم به ذکر است که بیشتر کودهای عناصر میکرو با بنیان سولفات هستند که انحلال نسبتاً خوبی نیز دارند.

نسبت جذب سدیم ( SAR ) : نسبت سدیم (Na)  به کلسیم (Ca) به علاوه منیزیم (Mg) در محلول خاک است . در واقع این شاخص نشان دهنده میزان شور و قلیا بودن خاک است . SAR بالا باعث نفوذ کم آب و کاهش رشد گیاه می شود . خاک های با SAR بیش از ۱۰ تا ۱۵ در دسته خاک های شور-قلیا دسته بندی می شوند و به کمک افزودن گوگرد یا مواد آلی می توان وضعیت آن ها را بهبود بخشید. در این زمینه با یک متخصص مشورت کنید.